Առաջին անգամ հրապարակվել է https://hetq.am կայքում:

Հարցազրույց Գևորգ Տեր-Գաբրիելյանի հետ: Զրուցավար՝ Գայանե Հովակիմյան

Մաս առաջին

Գայանե Հովակիմյան (ԳՀ).- Խնդրեմ, ներկայանաք. մի փոքր ձեր մասին, առնչությունը խնդրին, մասնագիտական գործունեություն…

Գևորգ Տեր-Գաբրիելյան (ԳՏԳ).- Իմ հիմնական ինքնությունն արձակագիր լինելն է: Ծնված լինելով 1964 թվականին Երևանի կենտրոնում, արդեն հասուն տարիքում եմ անցել Անկախություն և լավ տեղյակ եմ այդ ամբողջ պատմությունից: Տասնչորս տարի՝ 93-ից մինչև 2007 թիվը, ես ապրել եմ ոչ Հայաստանում: Վեց երկրում, որից ամենախոշոր մասը՝ յոթ տարի, Բրիտանիայում, և ուսումնասիրել եմ սոցիալ-քաղաքական և իրավական փիլիսոփայության մոտեցումները: Առաջին մասնագիտությամբ լեզվաբան եմ՝ թուրքագետ: 2007 թվականից վերադարձա Հայաստան՝ աշխատելու Եվրասիա համագործակցություն հիմնադրամում (ԵՀՀ), և աշխատանքիս այս տասը տարիների ընթացքը մեր թիմն ուղղորդում էր դեպի մակերևութայինից խորքային վերլուծություններ անել: Մակերևութայինը՝ սեմինար, տրենինգ և այլն, այդ ամենը, ինչով որ, ասում են, արհամարհելով, այսպես կոչված, «գրանտակերներն» են զբաղվում, մենք կամաց-կամաց իրոք լրջացրինք. բանակցելով մեր դրամաշնորհատուների հետ և ընդգրկելով դրամաշնորհառուներին՝ գնացինք այն ուղղությամբ, որպեսզի լրջորեն շոշափենք այն հարցերը, որոնք այս հասարակության հիմնահարցերից են:

Դա դժվար է, որովհետև դրան սովորաբար պատրաստ չեն: Բայց շատ կարևոր իրադարձություն էր Ապրիլյան՝ 2018 թվի հեղափոխությունը, որը շատ բան փոխեց, նոր հնարավորություններ ստեղծեց, և այն, ինչը մենք հաճախ ասում էինք որպես  «մարգինալ», լուսանցքային ինչ-որ դիսկուրս, մի շարք դեպքերում դարձավ հանրային դիսկուրս: Եթե ոչ մեյնսթրիմ, եթե ոչ՝ այսպես ասեմ՝ դոմինանտ դիսկուրս, ապա մեյնսթրիմի մեջ է արդեն, համահավասար դիսկուրս է՝ այլ դիսկուրսների կողքին:

Դրա դրսևորումներից մեկը Նիկոլ Փաշինյանի ելույթն էր Ստեփանակերտում, երբ նա իր այդ իդեալական տեսլականն ասելուց հետո՝ 5 միլիոն մարդ և այլն, անցավ մեթոդաբանական և արժեքային խնդիրներին: Կետ համար 1-ը բռնության բացասումն էր, որն ամբողջությամբ համապատասխանում է և՛ իմ, և՛ մեր կազմակերպության գործունեությանը և նպատակադրումներին, և որի մեջ մտնում է նաև այս թեման: Այսքանով, երևի, նախաբանս ավարտեմ:

ԳՀ.- Շատ լավ: Եթե մենք թեմայի մեջ չլինեինք, ես շատ ուրիշ հարցեր կտայի, բայց հիմա չեմ տա…

ԳՏԳ.- Խնդրեմ, երբ ուզեք…

ԳՀ.- …քանի որ շատ հետաքրքիր է նաև այդ վերադարձը, և մյուսը՝ գրողի ինքնության հարցը:

Բռնության և քրեական մշակույթի այդ կապը շատ հաճախ այդպես չի ներկայացվում,- համենայն դեպս, մենք դա՝ այդ կապը, չենք տեսնում,- բայց, բնականաբար, դա կա, և դա շատ խորքային է, և որպեսզի հասկանանք, իհարկե, պետք է գանք ավելի պատմական այդ մոտեցմամբ, թե, ի վերջո, քրեական ենթամշակույթը ինչպե՛ս է ձևավորվել: Մանավանդ՝ որ դուք ապրել եք այդ հասարակարգում, և փաստե՜ր կամ գրքե՜ր, կամ ապրումներ կամ վերապրումնե՜ր – այդ «տարողությունը» կրող եք…

Ըստ ձեզ՝ ընդհանրապես, ինչպե՞ս ձևավորվեց, ԽՍՀՄ-ը ինչպե՞ս ստեղծեց այդ համակարգը, ինչի՞ համար ստեղծեց, ի՞նչ նպատակով ստեղծեց և ի՞նչ արդյունք ունեցավ:   

ԳՏԳ.- Ես ձեզ նախ ասեմ իմ անձնական ապրումները, վերաբերմունքը: Ես երբ երեք տարեկանում գնացի մանկապարտեզ, առաջին անգամ հանդիպեցի կոպիտ, բռնի դրսի աշխարհին ու շատ զարմացած մնացի այն օրվանից: Եվ հետո ամբողջ այդ ընթացքում՝ և՛ դպրոցում, և՛, գուցե, մի քիչ փոխված ձևով՝ համալսարանում, ես անընդհատ այդ բռնի աշխարհի ավելորդ դաժանությունից, այդ ավելորդ բռնությունից զարմացած էի:

Պիտի ասեմ, որ այլ հասարակարգերում, երբ ես շփվում էի այլազգիների հետ, այն ժամանակ՝ ռուսների, օրինակ, նախևառաջ, կամ այլ հյուսիսային ազգերի՝ մերձբալթների, չեխերի, սլովակների, բուլղարացիների, - բռնության մշակույթի արտաքին՝ մակերևութային, գուցե, այնպիսի՛ դրսևորման, ինչպիսին տեսնում էի Երևանի կենտրոնի մանկապարտեզում՝ երեխաների միջև, բակում՝ երեխաների միջև, դպրոցում՝ երեխաների միջև, և հետո պատանիների միջև համալսարանում՝ ես չէի հանդիպել:

Եվ ես պատահաբար չեմ ասում, որ դրսի ժողովուրդների հետ շփվելիս տպավորությունս, գուցե, մակերևութային էր. որովհետև շատ հավանական է, որ մարդը շատ ավելի դաժան է ներքնապես, բայց այդքան հախուռն կերպով չի արտահայտում իր այդ կոպտությունը, անդաստիարակությունը, անգրագիտությունը և, ընդհակառակը, վեր դասելը որոշակի բարքեր, որոշակի լեզու և որոշակի արժեքներ, որոնք բացարձակապես կապ չունեն նորմալ, բնական, մարդկային հարաբերությունների հետ:

Եվ ինձ համար դա, իհարկե, մեծ անակնկալ էր այդ ժամանակ: Ես այդ մասին նույնիսկ ունեմ որոշ պատմվածքներ գրած[1], իհարկե, շատ հետո:

Եվ հետո ես սկսեցի ուսումնասիրել, չեմ ասի, որ պրոֆեսիոնալ կերպով՝ հենց այս թեման, բայց՝ ընդհանրապե՛ս սոցիալական և քաղաքագիտական տեսությունները, փիլիսոփայությունը ամենատարբեր ասպարեզներում: Եվ արդեն ձեռք բերեցի նաև հայացք դեպի այն, ինչի մասին դուք հարց տվեցիք. ԽՍՀՄ-ի պատմության կապը բռնության խնդրին:

Եվ իմ տպավորությամբ (շատ պրիմիտիվ և, իհարկե, սիրողական մակարդակով) այսպե՛ս է եղել պատմությունը:

Հետքը գողական կամ «բլատնոյ» մշակույթի՝ որպես այդպիսին, ես անձամբ հետազոտել եմ մինչև 19-րդ դարի սկիզբ: Ցարական Ռուսաստանում մի հայտնի գող իր հիշողությունները գրեց, որից հետո նա մահացավ (սպանվեց, իհարկե): Կարևոր չէ հիմա ո՛չ անունը, ո՛չ գործի վերնագիրը, բայց այդ հիշողություններից արդեն պարզ էր, նախ՝ որ դա ձևավորված մշակույթ է, իր լեզվով (դե, երևի, դա նաև բոլոր մյուս մշակույթներում էլ է այդպես եղել. փակ մշակույթ է հանցագործների, քրեականների), երկրորդ՝ որ դա խորապես սերտաճած էր արդեն ոստիկանության և գաղտնի գործակալների հետ:

Այդ կապը՝ քրեականի և օրինապահների միջև, շա՜տ խորքային է, էլի պատմական: Շատ պատճառներով այն պիտի լինի: Իրար ետևից ընկածներն իրար նմանվում են: «Նու պագաձիի» գայլն ի վերջո նապաստակին նմանվում է, և հակառակը: Մարդ ու կին, երբ երկար են ապրում միմյանց հետ, որքան էլ տարբեր լինեին առաջներում՝ միմյանց նմանվում են կամաց-կամաց: Երբ մարդ շատ է ապրում այլ ցեղերի հետ՝ նմանվում է նրանց, ասենք՝ սևերի հետ ապրող սպիտակամորթի մորթի գույնն է թխանում, չինացիների հետ ապրողի աչքերը մի քիչ չինականի նման են դառնում. մարդս ադապտացվող երևութ է:

Եվ այդ կոնտեքստում՝ նաև շատ ուժեղ ընդգծվում է միմյանց «քցելու» հակաարժեքը, որն էլ հենց հիմքն է «սադրանքի»՝ պրովոկատորի, որն այդքան խորքային դեր է կատարել ռուսական մշակութային տիրույթում: Եվ պատմականորեն՝ դավաճանի հակաարժեքը մեր քաղաքակրթության հիմքում է, այնպես չէ՞. Հուդան:

«Սադրիչ» լինելը կամ մարդուն սադրելը հետո դարձավ սովետական մշակույթի հիմքերից մեկը. գուլագային «քաղաքակրթությունը» պիտի «իջեցներ» (опустить) որքան կարելի է շատ մարդ, և դրա լավագույն ձևերից էր՝ մարդկանց գրանցել որպես չեկա-էնկավեդե-կագեբեի գործակալ, որից հետո նրանք կարող էին սադրիչի դեր կատարել իրենց շրջանակներում, «վառողի», մյուս կողմից՝ իրենք կարճ սանձից էին կախված արդեն, քանի որ կագեբեն կարող էր իրենց սպառնալ, որ կբացահայտի, որ կապված են: Նույնն էլ՝ գուլագի ներսում՝ գործ տվողները: Դա՝ մի կապ:

«Իջեցնելը» հենց «բարի համբավի» արժեքին է առնչվում, խաբելու և գողանալու հակաարժեքներին. չէ որ խաբելը ճշմարտություն գողանալ է:

Սրան միացավ «գործ տալու» ողջ համակարգը: Այստեղ կարևոր է հասկանալ հետևյալը. օրինակ, Հրանուշ Խառատյանը հետազոտել է  և պնդում է, որ Հայաստանում քսան-երեսնականներին քիչ մարդ է իրականում «գործ տվել», այսինքն՝ «դոնոս»՝ մատնաթուղթ գրել իրենց ծանոթների և մերձավորների մասին: Մյուս կողմից՝ մենք գիտենք, որ, ասենք, էնկավեդեի սպաներն իրենց կանանց էին նստեցնում, որպեսզի սրանք տրաֆարետով կազմված մատնաթղթեր գրեին «դաստեքով». ի՞նչ տարբերություն: Սա նույն «իջեցման» քաղաքականությունն է: Նույն կերպ էլ՝ եթե գյուղապետը, ասենք, որոշում էր, որ այսինչին գուլագ ուղարկի, իսկ այսինչին խնայի՝ բուն հենց այդպիսի «ընտրություն» կատարելու կարիքը, իշխի այդպիսի գործածումը՝ «Սոֆիի ընտրության» պես, այլասերող էր, «իջեցնող»: Մարդուն այս կամ այն կերպ ընդգրկում էին «օմերտայի» մեջ, ինչպես մաֆիայում՝ երբ պիտի սպանության մասնակցես, որ արյամբ ներկվես և այլևս չվախենան, որ կմատնես: Ինչպես Դոստոևսկին շատ էլ լավ նկարագրել էր «Չարքեր»-ում:

Այս ամենն ուղղված էր նրան, որ ողջ ժողովուրդը «իջեցվի»: Դրա մեխանիզմները՝ հենց «օխրանկային» գործ տվողների վերաբերյալ, ես տեսել եմ լավ նկարագրված Ռոման Բալայանի «Ֆիլյոր» ֆիլմում՝ դեռ 1980-ականների երկրորդ կեսում արված, ինչպես նաև վերջերս հրապարակված՝ Միխայիլ Զիգարի գործում («Կայսրությունը պիտի մահանա»)[2]՝ Գապոնի, Մալինովսկու և այլ պրովոկատորների մասին պատմող մասերում:

Այս ամենը կարելի է և ավելի հեռուն տանել՝ պատմության խորքերը՝ միջնադարյան պատմություն, մինչև իսկ մեր քաղաքակրթության սկիզբ՝ արժեքների հիմնադրման իմաստով:

Հաջորդ հանգրվանը, իմ կարծիքով, տասնիններորդ դարի Օդեսայի և հրեաների մշակույթն է: Օդեսան միջազգային նավահանգիստ էր և, միևնույն ժամանակ, այն քչաքանակ մայրաքաղաքային սիրտ ունեցող քաղաքներից, որտեղ հրեաների ներկայությունը թույլատրված էր. չէ որ նրանք ապրում էին այդ «բնակեցման գոտում». «բնակեցման գոտի» կար, այսինքն՝ նրանք իրավունք չունեին ապրել Մոսկվայում, Սանկտ Պետերբուրգում, դեպի արևելք գնալ: Լինելով նավահանգստային և բազմամշակութային քաղաք՝ Օդեսան հատուկ նշանակություն ձեռք բերեց նաև որպես կրիմինալության կենտրոն: Իր սրամտության հետ միաձուլված:

Եվ այդ մշակույթում իդիշ լեզուն մեծ դեր սկսեց կատարել, որովհետև գաղտնի լեզու էր պետք, և հաճախ գաղտնի լեզուն վերցվում էր իդիշի բառերից: Գործածվում էր, ասենք, խազա՝ տան փոխարեն (хаза՝ house) և այլն: Хозяйство, хозяин-ն էլ է այդ արմատից, նույն կերպ, ինչպես որ, ասենք, eco-ն նույնպես տուն է նշանակում, ուրեմն՝ economica – տնտեսություն, ecologia – տնաբանություն:

Ուրեմն՝ իդիշը, որպես գաղտնի լեզվի մատակարար: Եվ հրեական գործոնը. շատ ու շատ հարգելի մարդկանց կողմից՝ այդ շարժումը, որն ասում է. «Եթե, Ռուսական կայսրություն, դու ինձ մարդ չես համարում, չես հարգում, թույլ չես տալիս ապրել, ուր ուզեմ, սովորել, ուր ուզեմ, ես ի՞նչ պարտք ունեմ քո նկատմամբ. կդառնամ քրեական կամ հեղափոխական»: Եվ ոչ հրեաները՝ նույն կերպ. «Եթե դուք մարդկանց չեք հարգում, ճորտացնում էիք ու մինչև հիմա էլ ճորտացնում եք, թույլ չեք տալիս սովորել, ապրել ուր ուզեն՝ մենք ի՞նչ պարտք ունենք ձեր նկատմամբ»:

Հետո արդեն՝ 19-րդ դարի վերջին, 20-րդ դարի սկզբին, եթե նայում ենք հեղափոխական շարժումները և նախևառաջ՝ տեռորիստական, էսէռական, սոցիալիստական խմբերի շարժումները՝ նրանց գլխավոր թեզերից մեկն այն էր, որ մարդը կարևոր չէ, կարելի է մարդուն զոհաբերել հանուն արդարության համար պայքարի, մարդու իրավունքները կարևոր չեն, մարդու սեփականությունը կարևոր չէ: Նույն կերպ՝ ինչպես որ իշխի վերաբերմունքն էր՝ բացարձակ իշխի, որն, իբր, աստված տվել էր ինքնակալին, սա էլ՝ իրենից էմանացրել էր «ներքև», տալով իր պամեշչիկներին, արիստոկրատիային, ազնվականությանը և այլն:

Գիտենք, որ բոլշևիկները «էքսերով» էին զբաղվում, հա՞, էսէռները՝ տեռորիզմով էին զբաղվում: Բնական էր դա նույնիսկ մինչև հեղափոխությունը:

Դրա պատճառն էլ կա, գրել եմ Զիգարի գրքի մասին գրախոսությանս մեջ. որ, իհարկե, Ռուսական կայսրությունում մարդու արժեքը թերագնահատելը խորապես կապված էր ճորտատիրական կարգերի տևականության հետ:

Հեղափոխականները նախ այդ մշակույթի մեջ թաթախված էին՝ որ մարդն արժեք չունի: Այն էլ ինչպես էին թաթախված. որ այսօր՝ մարդն արժեք չունի, իսկ վաղը՝ մարդու բարօրություն պիտի հասնի, և այդ վաղվա բարօրության համար այսօր կարելի է այդ (չեղած) արժեքը զոհաբերել: Գրել եմ այդ մասին դեռ շա՜տ վաղուց[3]՝ «արժանապատվություն» արժեքի հաճախ բացակայության մասին՝ ռուսական մշակույթի իշխի տիրույթում:

Դա, իհարկե, հակասություն է, կոգնիտիվ դիսոնանս՝ մարդուն շատ հատուկ. կոնկրետ այսօրը չգնահատել՝ հանուն աբստրակտ վաղվա: Այսօրը համարել սևագիր, ոչ թե քո կոնկրետ կյանքի կարևորագույն և միակ մաս: Թե ինչու՛ դա այդպես ուժգնացավ տասնիններորդ դարում, և թե ինչպե՛ս է դա հաղթահարվում՝ այլ խոսակցություն է:

Երկրորդ՝ նրանք նաև համարում էին, որ այն մարդիկ, որոնց կարելի է զոհաբերել և չհարգել՝ արդեն իրենց արժանապատվությունը գցել են, ոչնչացրել, արդեն բարի համբավ չունեն: Իսկ եթե կողքից մի երկու անմեղն էլ զոհաբերվեն՝ հանուն «լուսավոր ապագայի», խնդիր չկա:

Բարի համբավ հասկացությունն այնքան էր արդեն վարկաբեկվել՝ երբ խոսքը գնում էր «պամեշչիկների» մասին, տիրող իշխի մասին, որ հեղափոխականները նրանց մարդու տեղ չէին դնում, չէին կարող դնել:

Եվ միևնույն ժամանակ, քանի որ դա տիրող իշխն էր, իսկ տիրող իշխն իր մշակույթն էլ է պարտադրում՝ հեղափոխական երիտասարդները նաև «բարի համբավ» հասկացության արժեքն իրենց իսկ նկատմամբ կասկածի տակ էին առնում: Այսինքն, մոդայիկ չէր այլևս այդ հասկացությունը, ինչպես որ մոդայիկ չէր եկեղեցին, որը, այդ տիրող իշխին սատարելով՝ կորցրել էր ուղենիշի, ուղղություն տվողի իր համբավը, իր կարողությունը (եթե երբևէ ունեցել էլ էր): Նիցշեն էր մոդայիկ:

Այդ տվայտանքների մասին լավ է գրել Դոստոևսկին, նախ և առաջ՝ «Չարքերը» վեպում, բայց նաև իր այլ գործերում. «Եթե Աստված չկա՝ ամեն ինչ թույլատրելի է»: Նա կողմ էր, որ Աստված մնա, որպես ուղենիշ, ուղեցույց: Սակայն Աստծո գաղափարի թուլացման հետ մեկտեղ թուլացել էր նաև ավելի աշխարհիկ արժեքի գոյությունը՝ բարի համբավի:

Այսինքն նախորդ բարոյական արժեքների համակարգը, հարացույցը՝ պարադիգմը թուլանում էր: Մի մասի համար դրա տեղը գիտությունն էր վերցնում՝ ճանաչողությունը, լուսավորությունը, պրոգրեսը՝ առաջընթացը: Բայց գիտությունն էլ խնդիր ուներ. հետամնաց կղերականությունը թե ժողովուրդը գիտությունը չէին կարող ընդունել իր հետազոտական լիցքով՝ ամբողջությամբ. չէ որ դա նշանակում էր՝ լինել, էլի, «հին բարոյականությունից» դուրս. մարդու սեքսուալ կյանքը հետազոտել, մարդկանց վրա դնել էքսպերիմետներ: Եվ որոշ գիտնականներ, աշխարհը ճանաչելու իրենց պոլեմիկ եռանդով տարված՝ հենց դրա կողմ էին:

Զուր չէ, որ գիտության զարգացման հետ միասին ծնվեց «Ֆրանկենշտեյնի» ժանրը՝ «վախենալի» ֆանտաստիկայի, որից էլ հետո՝ «սարսափի»:

Իսկ նացիզմի ժամանակ՝ արդեն նաև նացիստական բժիշկների էքսպերիմենտները ցույց տվեցին այդ ուղղության սարսափելիությունը, հետո՝ միջուկային զենքի ստեղծումը...

Հետո մարդկությունը, կամ նրա առաջատար մասը փորձեց վերահսկիչ համակարգ ստեղծել, գիտության այդ «անբարոյական» զարգացման դեմն առնել, այն կառավարել...

Բայց վերադառնանք տասնիններորդ դարի երկրորդ կեսին. նախորդ բարոյականության այդ հարացույցի կոլապսն ինչ-որ չափով արդեն հեղափոխականներին և, այսպես ասած, «անարգելակ» գիտնականներին մերձեցնում էր քրեական աշխարհի հետ: Շերլոկ Հոլմսի հակառակորդի՝ Մորիարտիի կերպարը պատահական չէ:

Որովհետև քրեական աշխարհն իր «փիլիսոփայությունն» ուներ: Նույնիսկ կարող ենք տեսնել, ասենք, Դիկենսի մոտ արտացոլված՝ Օլիվեր Թվիսթի մասին վեպում. գրպանահատների արժեքները:

Քրեական աշխարհն ասում էր, որ, նախ՝ «Մենք ունենք մեր սեփական կոդեքսը՝ էթիկայի և արժանապատվության, որն այլ է, քան այսպես կոչված «ֆրայերներինը» («ֆրայեր» բառն էլ է, հա՞, նույն իդիշից՝ ազատ, free. նաև ասում են հիմա лох. այսինքն՝ մարդ, որին «քցելը» ոչինչ չարժի, քանի որ նա բլատնոյ չէ): Մենք ունենք մեր օրենքը»:

Երկրորդ՝ որ «Մենք մարդուն նույն կերպ չենք հարգում, ինչպես և կառավարությունը. մարդը ոչնչություն է, զրո է, նա ո՛չ իրավունք ունի սեփականության, ո՛չ արժեք՝ որ իրեն հարգենք: Նրա՛նը չէ սեփականությունը. կա՛մ ուժեղինն է, կա՛մ հանրային է»:

Այսինքն. «Քանի որ հասարակությունն արդար չէ, իսկ արդարության բոլոր կոչերը գալիս են անարդարներից և այդպիսով երեսպաշտ են ու ձև են, որպեսզի նրանք շարունակեն հասարակությանը քամել՝ ուրեմն, մենք էլ՝ քրեականներս, ո՛չ մի կարիք չունենք ո՛չ այդ արդարության քարոզին ենթարկվելու, ո՛չ էլ այդ խղճուկներին, որոնք ենթարկվում են ու թույլ են տալիս, որ իրենց անխնա շահագործեն՝ հարգելու»:

Քրեականներն իրե՛նց օրենքն էին ստեղծում, իրե՛նց բարոյական կոդեքսը պարտադրում՝ իրենց շրջանակում: Եվ, քանի որ նրանք օրենքից դուրս էին, չէ՞ որ մարդը պիտի ինչ-որ կերպ կոմպենսացնի իր արժանապատվության ոտնահարվելը. եթե հասարակությունն իրենց դուրս է մղել իր ներսից՝ նրանք է՛լ ավելի ուժգնորեն կստեղծեն «ներքին օրենք»:

Նույնիսկ բանտի, էսպես կոչված, «գյոթնոցում» կան այդպիսի ներքին օրենքներ: Հենց որ մարդկանց հայտարարում են, որ նրանք դուրս են մղված «նորմալից, ընդունվածից»՝ նրանք է՛լ ավելի փութաջանորեն իրենց «նորմալն» են ստեղծում՝ «սովորական», իբր «մեծ» «նորմալի» սահմաններից դուրս, նրան այլ, տարօրինակ կերպերով առնչվող:

Այդպես հիմք դրվեց նրան, ինչը հետո դարձավ նույնիսկ գաղափարական առումով սովետական ժամանակ ընդհանուր մոտեցում, և դա, այսպես կոչված, социально близкие - «սոցիալապես մոտիկների» նկատմամբ քաղաքականությունն էր:

Ըստ դրա՝ քրեական հանցագործները շատ ավելի մեղմ պատիժներ էին ստանում և շատ ավելի մեծ արտոնություններ ունեին գուլագում, քան քաղաքականները:

Մարդու հանդեպ հարգանքի և արժանապատվության այդ խորը բացակայությունը, որի խորքային արտահայտումը գուլագային համակարգն էր, ես, ուրեմն, սերում եմ նաև Ռուսաստանի ճորտատիրական կարգերից, ինչպես ասացի. որովհետև կարելի է նաև տեսնել, որ մարդու արժանապատվության հանդեպ համեմատաբար ավելի մեծ հարգանք կա այն շրջաններում, որտեղ չեն եղել ճորտատիրական կարգեր. Ուկրաինայի արևմտյան շրջաններում կամ կազակների շրջաններում, որոնք փախել էին ճորտատիրական կարգերից շատ հաճախ, և ինչքան էլ դաժան լինեին, դա այլ կարգի դաժանություն էր:

Ուրեմն՝ մարդու հանդեպ այդ վերաբերմունքը ժառանգվեց բոլշևիկյան կուսակցության պարագլուխների կողմից իրենց վերաբերմունքում դեպի ամեն ինչ:

Այդպես սկսեց զարգանալ խորհրդային համակարգը, որտեղ, նախ, քրեական հանցագործը՝ գողականը, համարվում էր համեմատաբար լավ բան, ավելի լավ, քան, այսպես կոչված, «դասակարգային թշնամին», երկրորդ՝ տնտեսությունն ամբողջությամբ դրված էր գուլագային ռելսերի վրա, իսկ քանի որ տնտեսությանը կապված է մշակույթը՝ արժեքային, վարքային մշակույթը կապված է տնտեսության տարբերակին, - ուրեմն մշակույթը դարձավ մեծամասամբ դրված գուլագային հոգեբանության, արժեքների, վարքի կանոնների վրա: Եթե ոչ ամբողջությամբ՝ ապա որպես մշակույթի մի խոշոր մաս:

Այսպիսով, քրեականությունը և խորհրդային մշակույթի մեյնսթրիմը սկսեցին նույնանալ: Քրեականությունը ոչ թե շեղում էր կամ բացառություն, ոչ թե ենթամշակույթ, այլ՝ մեյնսթրիմի յուրահատուկ մաս, երբեմն՝ քողարկված, իսկ երբեմն՝ մարդիկ պարզապես չէին էլ նկատում, որ իրենց վարքը նույն քրեականությունն է, քանի որ չէին ուզի, որ այդպես եղած լիներ, և, քանի որ մարդս, ինչպես ասացի, շա՜տ ադապտացվող կենդանի է: Նրանք չտեսնելու էին տալիս, իրենց ավելի հիմարի տեղ էին դնում՝ քան կային, որպեսզի չնկատեն, որ գուլագում ենք ապրում՝ մեկ, և որ իրենք բոլորով փաստորեն քրեական մշակույթի կրող են՝ երկու:

Պետք է լավ հասկանալ, թե ո՛րն է որևէ համակարգի իրական ատաղձը:

Ինձ համար խորհրդային համակարգը հասկանալի դարձավ շատ վաղ տարիքում. Սոլժենիցինի «Արխիպելագ գուլագ»-ը կարդացի, երբ մոտավորապես 14-15 տարեկան էի: Մերի Քոչարից՝ Հրաչյա Քոչարի դուստրից, որը մայրիկիս ընկերուհին էր, մայրիկս երկու օրով վերցրել էր երկու հաստ հատոր՝ արտասահմանում հրատարակված, ԽՍՀՄ-ում՝ արգելված, իհարկե: Ցերեկները մայրս էր կարդում, գիշերը՝ ես, գրեթե նրանից թաքուն (նա, իհարկե, գիտեր, որ  ես թաքուն կարդում եմ, բայց արդեն ոչինչ անել չէր կարող):

Եվ դա եղավ իմ կյանքի առաջին արժեքային հեղափոխությունը: Ես վերջապես հասկացա, թե ինչն ինչոց է:

Մինչ այդ ես գիտեի, որ այո, մեր ընտանիքն էլ է տառապել, եղել են ստալինյան բռնաճնշումներ, 37 թիվ և այլն, սակայն մենք ապրում ենք քիչ թե շատ արդար հասարակությունում, որը շատ լավ արժեքներ ունի, որտեղ պետք չէ, որ լինի մասնավոր սեփականություն, որտեղ մենք բոլորս լավին, նորին և լուսավոր ապագային ենք միտված, և կան լիքը սխալներ, բայց ընդհանուր առմամբ մենք բարի, լավ, ճիշտ հասարակությունում ենք ապրում, որն այդքան բան է կառուցել Հայաստանում, և մենք պիտի շարունակենք կառուցել:

Այսինքն՝ այն անարդարությունը, անմարդկայնությունը, որին ես էի հանդիպում իմ կարճլիկ կյանքում՝ թվում էր, մասնավոր էր, սխալ: Իսկ հասարակության մեծ քրեականությունը, իշխի քրեականությունը՝ անցած-գնացած բան կամ, եթե հիմա պատահեր՝ առանձին դեպք ընդհանուր արդար և ճիշտ մարդկային համակարգում: Իմ մասնավոր անբախտ ճակատագիրն էր՝ բռիների և բռիների մշակույթի հանդիպելս ամեն քայլափոխին: Կողքի դպրոցում դա, գուցեև, չկար, միայն իմ դպրոցում էր, բախտս չէր բերել: Այդպես էր ինձ թվում մինչ Սոլժենիցին կարդալը:

Սոլժենիցինի գործը կարդալով ես հասկացա, թե իրականու՛մ այդ իմ այնօրվա հասարակության ատաղձն ինչն էր:

Այն գոյություն ուներ ստրկատիրական ուժի վրա հենված: Ստրուկները գուլագի բազում, միլիոնավոր զոհերն էին, մահով զոհվածները թե պարզապես այդ համակարգով անցածները, և բոլոր-բոլորը, որոնք ինչ-որ կերպ առնչվել էին այդ համակարգին, իսկ դա նշանակում էր՝ ողջ խորհրդային ժողովուրդը:

«Մարգարիտան և Քրիզանտեննան» պամտվածքս շարունակություն ունի, որը դուրս է մնացել պատմվածքից:

Երբ Բրունգիլդյանն ասում է, որ «Պետությունն ուժ է շահագործողների ձեռքին, շահագործվողներին հնազանդ պահելու համար, ուժ է իշխողների ձեռքին, իշխվողներին հնազանդ պահելու համար», ես՝ միամիտ գերազանցիկս, ձեռք եմ բարձրացնում:

Նա ասում է.

- Գիտեմ, դու ուզում ես հարցնել. եթե մեր հասարակությունում շահագործվողներ չկան, եթե մեզ մոտ ժողովուրդն է իշխանությունը, ապա ու՞մ է շահագործում մեր պետությունը, ու՞մ վրա է իշխում: Միամիտ հարց. չէ՞ որ մեզ մոտ կան հանցագործներ, որոնք բանտերում են նստած. հենց նրա՛նց է իշխում և շահագործում մեր պետությունը»:

Ես մտքումս ասացի. «Բայց չէ՞ որ նրանք քիչ են՝ բանտերում նստածները. գլուխը, ստացվում է, շա՜տ ավելի մեծ է, քան մարմի՞նը»: Բայց որոշեցի լռել, չվիճել:

Այն ժամանակ ես չէի կարող տիկին («ընկեր») «Մարգարիտա Բրունգիլդյանի» ասածի տարտարոսը հասկանալ. նա եղել էր գուլագում և լավ գիտեր, որ շահագործվողներն ու իշխվողները մեր հասարակությունում բնավ էլ քիչ չեն: Իր «գյորա»՝ նա իր իմացածն էր բացատրում սովետական գաղափարախոսության կողմից սահմանված «պետություն» հասկացության էության մասին:

Ստրուկները գուլագում ձրի աշխատանք էին կատարում՝ վատ որակի:

Մեկ այլ օրինակ ստրկատիրության ոչ էֆեկտիվության վերաբերյալ, որը մայրիկս էր պատմում սովետական ժամանակի մի մինիստրի օգնականի մասին: Սա ատելով ատում էր իր մինիստրին: Երբ մինիստրն ասում էր. «Գնա մի բաժակ ջուր բեր», նա գնում էր զուգարան, ջուրը լցնում էր, հետո թքում էր մեջը, մատով լա՜վ խառնում էր, հետո բերում էր, բաժակը տալիս էր այդ մինիստրին:

Սա դասական օրինակ է:

Ստրկատիրական աշխատանքն այդպիսին է. այն խաբկանք է, արհամարհանք և անպատվություն՝ նաև ստրակտիրոջ հանդեպ:

Ես մի տեղ արել եմ «տուֆտա» բառի վերլուծությունը, որը հենց այդ վատ որակի հիմքի մասին է: Եվ այնպիսի հասկացություններ, ինչպես «խալտուրա», «գռդոն», «տուֆտա»[4], որոնք նույն թեզաուրուսի հասկացություններ են, Սովետական միության, այսպես ասած, հիմնաքարային, գլխավոր հասկացություններից էին:

Եվ երբ ես հասկացա, թե Սովետական միության քաղտնտեսությունն իրականում ինչի՛ վրա է հիմնված, բնականաբար, ես շատ բաներ սկսեցի հասկանալ նաև մշակութային և ենթամշակութային այդ վարքային երևույթների վերաբերյալ: 

Եթե ուզեք՝ «տուֆտա»-ի մասին կարող եմ պատմել:

ԳՀ.- Հա, հետաքրքիր կլինի:

ԳՏԳ.- Ուրեմն՝ «տուֆտա»-ն նույն արմատից է, ինչ «տուֆ»-ը: Նշանակում է ծակոտկեն և համեմատաբար փափուկ մի բան: «Տաֆտա» բառը գուցե լսած լինեք, նույն բառն է, կտորին է վերաբերվում: Գործվածքի որոշակի տեսակի, որը հաստ է, փափուկ և ծակոտկեն: Օդեսայի դերձակներն ասում էին «տուֆտա անել» կամ «տաֆտա անել». խոսքն այն մասին էր, որ երբ դու կարում ես «Զինգեր» կարի մեքենայով շոր, եթե շորը չկա, դու տուֆտա՝ (տաֆտա) ես դնում այդ մեքենայի չոր, մետաղյա ներքևի մասին, որպեսզի ասեղը չդիպչի դրան և չվնասվի:

Այսինքն երբ «տաֆտա ես անում», դու холостoй, idle, այսինքն՝ անիմաստ գործ ես անում: Երբ նրանց աքսորեցին, իսկ նրանց աքսորեցին առաջին էտապներում, դեռ Սոլովկի կղզին, որն աքսորի առաջին վայրերից էր, գուլագ, որպես այդպիսին, չկար լրիվ ձևավորված այդ ժամանակ՝ 21-22 թվականներին[5], - նրանք հասկացան, որ գուլագային համակարգում ապրելու միակ ձևը «տուֆտա անելն» է, այսինքն՝ ձև թափել, թե գործ ես անում, իրականում չանել:

Եվ այդպես այդ բառը մտավ այդ ամբողջ մեր մշակույթի մեջ:

Հայտնի բան է, թե որքան ոչ էֆեկտիվ էր գուլագային ստրկատիրական աշխատանքը: Ասենք՝ հենց այդ Սոլովկիի ժողովուրդը և հետո՝ հավելյալ զեկեր[6] փորեցին, այսպես կոչված, Բելոմոր-կանալ ջրանցքը: Հետո Գորկին դրվատանքով դա ներկայացրեց որպես փոխվող, վերադաստիարակվող բանտարկյալների աշխատանք:

Բայց այդ ջրանցքը նավարկելի չէր: Քիչ էին փորել, նավ չէր կարող անցնել: Դա տուֆտա արված գործ էր՝ վերադասներին զեկուցելու համար:

Եվ նույն նախշը մենք տեսնում ենք այսօր կամ երեկ, երբ Հյուսիս-հարավ մայրուղու կամուրջները՝ մի քանի կամուրջ, կառուցվում են այնպես, որ տակով «ֆուռա» չի կարող անցնել: Ցածր է, և հետո պիտի քանդվեն ու նորից կառուցվեն: Համ արել ես՝ փող ստացել, զեկուցել, համ՝ փողը միջից գողացել, համ էլ՝ նորից պիտի քանդես, փող ստանաս, մի մասը գողանաս, հետո՝ նորը սարքես, փող ստանաս, էլի մի մասը գողանաս: Եվ այլն: Անսպառ աղբյուր:

Ճիշտ ինչպես Բելոմոր-կանալը հետո պիտի նորից փորվեր, որ գոնե մասամբ դառնար նավարկելի:

Որովհետև ստրկատիրական աշխատանքը, ի տարբերություն բուրգերի, փարավոնի ժամանակների մասին լեգենդների՝ սարսափելի ոչ էֆեկտիվ է:

Գուցե առաջ մի քիչ ավելի էֆեկտիվ է եղել, բայց ինչքան մարդկության կրթության ցենզն ավելացել է, ավելի ու ավելի ոչ էֆեկտիվ է դարձել:

Ամբողջ Սովետական միությունը տուֆտայի վրա էր հիմնված: Կամաց-կամաց ավելի ու ավելի: Տուֆտա էր պլանային էկոնոմիկան:

Տուֆտա էին գրագողության հիման վրա այդ բոլոր դոկտորական դիսերտացիաները, որոնք պաշտպանվում էին հատկապես արևելյան ժողովուրդների ներկայացուցիչների կողմից՝ Ադրբեջան, Հյուսիսային Կովկաս, Ուզբեկստան, ընդհանրապես Միջին Ասիա: Այնտեղ, բնականաբար, դա պարզապես բեյի ինչ-որ մի հավելյալ, առանձնահատուկ նշան ունենալու ձև էր՝ գնել, թխել դիսերտացիան և ստանալ դոկտորի կոչում:

Սովետական ժամանակվա վերջում դա շատ ընդլայնվեց: Ես Մոսկվայում ասպիրանտուրայում էի 1985-1988-ին, այնպես որ լավ տեսնում էի այդ ամենը, ընդ որում՝ հենց արևելագիտության գծով էի, այնպես որ շատերին տեսա այդ երկրներից: Հայաստանում և Վրաստանում այդ քանակը՝ գրագողության և սուտ գիտության, երկրորդ տեղում էր ԽՍՀՄ «արևելյան» մասի համեմատ: Ռուսաստանում շա՜տ ավելի քիչ էր այն ժամանակ, իսկ հիմա եթե տեսնենք, վերջին 30 տարվա ընթացքում Ռուսաստանն այդ առումով չեմպիոն է դարձել և բացարձակապես հետ չի ընկնում ամենավերջին աֆրիկյան երկրից, որտեղ յուրաքանչյուր սպա ուզում է նաև ակադեմիկոսի կոչում ունենալ, ճիշտ ինչպես որ ուզում է ապակու մի կտոր, որպես շքանշան, դոշին կպցնել: Այդ «կարգո հոգեբանությունը», որի մասին շատ է ասվել՝ «կարգո կուլտը[7]» և՛ շքանշանների հանդեպ, և՛ կոչումների, և՛ սոցիալական հաջողության այլ ատրիբուտների՝ շատ տարածված է ամենահետամնաց հասարակություններում, որքան ավելի հետամնաց՝ այնքան ավելի տարածված:

Դա արխայիկ մտածողության[8] վառ դրսևորում է, ինչը քրեական մշակույթին շատ հատուկ է. սերը դեպի պարաֆերնալիաներ: Ինչպես որ «աբորիգեններն» էին վաճառում իրենց հողը ապակու փայլփլուն կտորների դիմաց: Քրեական հոգեբանություն ունեցողները, քանի որ իրենց կրթական ցենզը սովորաբար շատ ցածր է, աշխարհի մասին պատկերացումները՝ «մոգականացած», ունեն նույն հակումը:

Մարդիկ հնուց հակված են, որպես իրենց արժանիքների գնահատում, ստանալ бирюльки` «ցպիկներ», և դրանով հպարտանալ: Դա էլ է «քցելու», «ընդգրկելու» ձև՝ երբ հանցավոր իշխը մեդալներ է բաժանում: Մենք տեսանք, թե ինչպես էր դա տեղի ունենում Հայաստանում. արժանի մարդիկ, այդ «ցպիկները» ստանալիս, պիտի որոշեին իրենք իրենց մեջ, արդյո՞ք այն, որ դրանք հանձնվում են անարժանի, բարի համբավ չունեցողի կողմից, և այդ հանձնելը նույնպես նրա և նրա թիմի կողմից է որոշվել, սակայն այդ դեպքում դրանց «վերանձնային» նշանակությունը՝ այն, որ այդ մարդը պիտի, իբր, գործի «ազգի», «պետության», «հասարակության» անունից, պահպանվու՞մ է, թե՞ վերանում: Մեծ մասը վերցնում էին այդ «ցպիկները», թեկուզև տվայտանքներից հետո, համարելով, որ տվողն անձը չէ, այլ՝ հանրությունը՝ անձի ձեռամբ, թեկուզև՝ անարժան անձի: Սակայն, իհարկե, դրա մեջ կա խո՜րը հակասություն. որտեղո՞վ է անցնում չընտրված, անարժան, իշխին ուզուրպացրածի մարմնի ո՞ր մասով է անցնում այն, որ նա ներկայացնում է երկիրդ, և ո՞ր մասով՝ այն, որ նա ստահակ է և հանցագործ: Ցպիկն անարժանից վերցնելով և դոշիդ կախելով, արդյո՞ք դու օմերտայի մաս չես դառնում, չես կոոպտացվում համակարգի մեջ: Բա հետո նրան ինչպե՞ս քննադատես, դատես... Հարցեր, հարցեր...

Ամերիկայում, օրինակ, դա բիզնեսի տեսակներից մեկն է: Մեզ էլ է հասնում երբեմն. միամիտ մարդը հանկարծ նամակ է ստանում, որն ասում է. «Դուք ընտրվել եք Նյու Յորքի Ակադեմիայի անդամ. ուղարկեք քսան (հիսուն, հարյուր) դոլար՝ և կստանաք անդամության Ձեր հավաստագիրը»: Եվ իրոք, եթե ուղարկեն՝ կստանան, թեև Նյու Յորքի ակադեմիա չկա, բայց դե միամիտն ուրախանում է: Նույն կերպ՝ կան «աշխարհի քաղաքացու անձնագրեր», գինը՝ երկու հարյուր դոլար, որոնց մեջ գրված է. «Դուք արժանացաք աշխարհի քաղաքացու կարգավիճակի Ձեր անխոնջ գործունեության համար»: Եվ փոքր տառերով՝ «Սույն անձնագիրը գործում է բոլոր այն երկրներում, որոնք ընդունում են իր իսկությունը»: Խաբկանք էլ չկա, իրականում: Ուզում ես ցպիկներով խաբվել, պարապ հոգիդ խնդացնել՝ խնդրեմ:

Սակայն գիտությունը դրանով զոհվում է, եթե իրական համալսարանն ու ԲՈՀ-ն է այդպիսի կոչումներ շնորհում: Այդ բարքը վերջնականապես կլանեց ռուսաստանյան (և հայաստանյան էլ) հասարակությունն արդեն հեղափոխությունից հետո, այսինքն՝ անկախությունից հետո, Սովետի փլվելուց հետո:

Բայց խնդիրն ավելի բարդ է. գիտական կոմունիզմի գաղափարախոսությունը կոչումներ էր շնորհում աջ և ձախ, այսինքն հիմքը՝ սուտ գիտության դիմաց ցպիկ ստանալու, արդեն դրված էր Սովետի սկզբից:

Երբ քաղաքակրթությունը հասարակությանդ գեներից ջնջել են՝ ապակու փայլփլուն կտորը գերադասում ես ադամանդից, մենակ թե դոշիդ լինի, քեզ չխաբես էլ՝ ուրիշներին կխաբես գուցե մի քիչ: «Ստից», «սուտի» ճանաչումը հասարակության կողմից՝ իրական սոցիալական հաջողությանն ես գերադասում: Երբ քաղաքակրթությունը հասարակությանդ գեներից ջնջել են՝ «իսկ արքան մերկ է» գոռացող քիչ կլինի, լինի էլ՝ կջնջխենք:

ԳՀ.- Կա՞ն ինչ-որ էթնիկ առանձնահատկություններ այդ առումով: Այսինքն՝ սա «խորհրդայինն» էր, բայց չենք համեմատի, հա՞, Էստոնիան և Հայաստանը:     

ԳՏԳ.- Շատ պարզ պատճառով. Էստոնիան, Լատվիան, Լիտվան, ինչպես նաև Արևմտյան Ուկրաինան, 20 տարվա անկախություն ունեցան ամենակարևոր ժամանակաշրջանում՝ 1918-ից մինչև 39-40 թթ.: Դա այնպիսի լիցք տվեց, որ նրանք, բնականաբար, այդքան չէին կարող վարակվել, ինչքան այդ նույն ժամանակաշրջանում Խորհրդային միության այն մասերը, որոնք ամբողջությամբ այդ տարածքի մեջ էին:

Բայց պիտի ճիշտ հասկանանք. այդ համատարած գրագողության և տուֆտայի մի կարևոր պահը պիտի հաշվի առնենք: Ես չեմ ուզի, որ արևելյան ժողովուրդների մասին իմ ասածն ընկալվի որպես իմ կողմից նրանց, այսպես ասած՝ թաքուն «տեղը դնելու» ինչ-որ ձև:

Որովհետև իրականում դա ստրուկի նույն ընդվզումն է տիրոջ, տիրակալի դեմ: Այսինքն՝ արևելյան ժողովուրդները չէին ընդունել այդ բարքը, այդ հասարակական կարգը՝ լիներ դա ցարական Ռուսաստան, լիներ դա սոցիալիզմ: Նրանք հպատակվել էին բռնի ուժով, անկախ նրանից՝ նրանք ավելի զարգացած էին թե ավելի պակաս, մինչ այդ պետություն ունեին թե ոչ:

Դա շատ լավ երևում է Հյուսիսային Կովկասի ժողովուրդների դեպքում, օրինակ՝ չեչենների: Նրանք ստիպված հպատակվել էին՝ մեծ մասամբ սարսափելի պատերազմներից հետո:

Անկախ նրանից, որ այդ mission civilisatrice-ը՝ «քաղաքակրթման առաքելությունը», Ռուսաստանը, ռուսական մշակույթը, իշխանական «կենտրոնն» իր վրա էր վերցրել այդ երկրների հանդեպ, անկախ նրանից, թե դա իրո՞ք դրական դեր էր կատարում, թե՞ բացասական. որովհետև շատ դեպքերում դրական կարող է դիտարկվել. այբուբեն տվեց շատերին, գրել-կարդալ սովորեցրեց և այլն. բայց դա գալիս էր թշնամուց: Թշնամին հպատակեցրել էր ժողովուրդներին:

Այդ պատճառով այդ տարածքներում խորապես պահպանվեց այսպես կոչված «ընդհանուր օրենքը»[9], որը տարբերվում է գրավոր օրենքից: «Ընդհանուր օրենքը», ասենք, արյան վրեժի գոյությունն է:

ԳՀ.- Այսինքն՝ պահպանեցին այն, ինչ որ իրենց հարազատ էր…

ԳՏԳ.- Նրանք ստիպված պիտի հպատակվեին օֆիցիալ, վերևից եկող «գրավոր» օրենքին, բայց նրանք որքան կարողանում էին՝ պահպանում էին իրենց ավանդական պրակտիկաները, հարցերը լուծելու ձևերը, հին հավատալիքները և այլն:

Պետք է հասկանալ, որ գուլագի մշակույթը և գողականության մշակույթը կազմավորվել են արևելյան այդ հոսքի մեծ ազդեցությամբ, այդ կովկասյան՝ հյուսիսային նախևառաջ, բայց կովկասյան, ոչ միայն, նաև հարավային, նաև հայերի, վրացիների և միջինասիական ժողովուրդների բարքային հոսքից, նրանց ավանդույթների ազդեցությամբ: Ավանդույթ, որի էությունն էր՝ չհպատակվել այդ «վերևից» եկող և քանդող ուժին:

Ինչը որ այն համարում է ճշմարիտ՝ եթե նա՛ է այդպես համարողը՝ ուրեմն մենք համաձայն չենք, անկախ նրանից, ճշմարիտ է, թե ոչ:

Եվ դա, օրինակ, կարող է շատ հետաքրքիր հետազոտություն լինել, որովհետև ռուսերենում, եթե ռուսական համացանցը նայենք, ապա և՛ իդիշի ու գողական լեզվի փոխհարաբերությունները, և՛ Օդեսայի դերը ռուսական կրիմինալ մշակույթի մեջ, և՛ մնացած շատ ու շատ հարցեր բավական հետազոտված են: Կան հսկայական բառարաններ բոլոր կրիմինալ տերմինների, նաև հայհոյանքների խորքային հետազոտություններ: Իսկ արևելյան մշակութային հոսքի վերաբերյալ՝ քիչ կամ պարզապես չկան:

Գուցե դա ավելի դժվար է ֆիքսելը, հետազոտելը: Բայց գուցեև, էլի, կա մշակութային պատճառ: Որովհետև արևմտյան մասի՝ հրեաների, մերձբալթների, ուկրաինացիների մշակութային ազդեցությունը նկատելը, նույնիսկ հայերի կամ վրացիների՝ այսպես ասած, «ցածրացնող» հանգամանք չէ: Այնքան «ցածրացնող» հանգամանք չէ ենթագիտակցորեն վելիկոռուսորեն մտածողի համար (անկախ իր էթնիկ պատկանելությունից), որքան՝ իբր «թերզարգացած» արևելյան ազդեցությունը գիտակցելը: Հռետորաբանորեն՝ ասում են «մոնղոլ-թաթարական» ազդեցություն, բաց կոնկրետ առանձին չեչենների կամ ուզբեկների նշանակությունը քսաներորդ դարի գողական մշակույթում, գուլագում և այլն՝ գրեթե չեն հետազոտում:

«Բամբակի» գործը՝ ողջ Կենտրոնական Ասիայի հսկայական կոռուպցիոն սուտի համակարգը, որ բացահայտվեց (ռուսացած հայ Գդլյան անունով քննիչի միջոցով) Խորհրդային միության կործանումից հինգ րոպե պակաս, չի գիտակցվում որպես Կենտրոնական Ասիայի բեյերի և ողջ ժողովրդի համաձայնություն՝ իմպերիալիստական Մոսկվայի կողմից թելադրված-թելադրվող կանոնները խեղել և հարմարեցնել «մեր» ուզածին, արժեքներին, համակարգին, ավանդույթին: Բամբակ հավաքողների ստրկությունը չի համարվում գուլագի համակարգի ինդուլգենցիա ստացած, իսկ վերջինս՝ արևելյան ստրկատիրությունից ազդված, այն ընդօրինակած: «Մաղարիչը» որպես բնական երևույթ «չմոդեռնիզացված» հասարակություններում՝ չի գիտակցվում:

Թուղթ եք ուզում՝ կտանք, ձևակերպում եք ուզում՝ կձևակերպենք, բայց այս համակարգը մերը չէ, այնպե՛ս ենք խաբելու ձեզ, այնպե՛ս «տնգցնենք», որ հախներիցդ գանք՝ մեզ գրավելու համար, անկախ նրանից՝ լա՛վ բան էիք ուզում բերած լինել, գրավելով, թե՝ վատ բան:

Ուզում էիք, որ մենք դառնանք դուք՝ սակայն դուք կդառնաք մենք: Ձեր բոլոր «լավ» գաղափարները կսնանկացնենք՝ իմաստազրկելով, կվերադարձնենք, կվերակենդանացնենք մեր հին ձևերը՝ ձեր նոր շորերի մեջ փաթաթած:

Այսօրվա պուտինյան համակարգի և այլ ավտորիտար հասարակարգերի «լեգիզմը[10]», ինչպես նաև՝ մեր նախորդ ռոբասերժականի, - այս նույն երևույթի արտահայտությունն են: Без бумажки ты букашка, а с бумажкой –человек:

Կովկասյան կամ, օրինակ, թաթար լինի թե ուդմուրտ, թե միջինասիական՝ ուզբեկ և այլն, այդ ցեղախմբերի և ազգերի ավանդույթների և մշակույթի ազդեցությունը գուլագային մշակույթի և ընդհանրապես Խորհրդային միության մշակույթի ձևավորման վրա շատ քիչ է հետազոտված:

Մինչդեռ հիմա Ռուսաստանում դա լրիվ հաղթանակող բարքեր են: Ասենք, գրագողության հարցում լրիվ այդ գծի վրա է իրադրությունը: Պատահաբար չէ դա այդպես:

Երբ դու չես ընդունում քեզ պարտադրված խաղի կանոնները, դու ստեղծում ես խաղի այլ կանոններ: Օրինակ բերեմ: Ընկերուհիս է պատմում:

Դպրոցը կազմակերպել է երեխաների նկարների ցուցահանդես, ծնողներն իրենց ընկերներին հրավիրել են, որ նայեն երեխաների նկարները, գնահատեն, և պիտի տրվի մրցանակ: Անուններ չկան, ամեն հյուր պիտի գնահատի, թե ինքը ո՛ր նկարն է հավանում: Ո՛ր նկարները որ շատ հավանություն ստացան՝ մրցույթում առաջին, երկրորդ, երրորդ տեղերը կստանան:

Մտնում է մի կին, որը շատ ճարպիկ է: Իր ծանոթի երեխային մոտ է կանչում և ասում է. «Ո՞րն է քո նկարը»: Երեխան ցույց է տալիս:

Այդ կինն իր բոլոր ծանոթներին հորդորում է, որ այս նկարին տան ձայնը, և տալիս են նրան: Հաղթում է այդ երեխան: Նրա ծնողն ասում է.

- Տե՛ս, է՛, իմ մտքով էլ չէր անցնի այդպես կազմակերպել, խարդախել մրցույթը:

Այդ ծնողը (սլավոն) չի յուրացրել ռուսաստանյան կայսրության այլասերող մշակույթի դարավոր խաղի կանոնները, կամ՝ շատ նայիվ է: Իսկ ճարպիկ կինը յուրացրել է: Եվ նա սլավոնական ազգի ներկայացուցիչ չէ:

Դա տիպական օրինակ է այն մոտեցման, թե ինչպես է գործում, այսպես ասած, ոչ արդար գործող համակարգը, և ինչպես միամիտ է գտնվում այսպես կոչված արդար կանոններ ազդարարած համակարգը՝ չհասկանալով, թե ի՛նչ հեշտությամբ կարելի է կանոնները խախտել և ծռմռել:

Եթե ուղեղդ արդեն փչացած է, ապա մրցույթները և արդարության բոլոր հնարավոր տարբերակներն արվում են այդ ցուցահանդեսի տարբերակով:

Ինքս ներկա եղա այդպիսի դեպքի հակադիր իրադրությանը 2008 թվականի ամռանը: Համեմատաբար նոր էի վերադարձել Հայաստան: Լուսանկարների ցուցահանդես-մրցույթ արեցինք: Երկրորդ տեղը ստացավ 21-22 տարեկան մի աղջիկ: Եվ երբ եկավ բեմ իր խոսքն ասելու, ասաց.

- Ես կյանքումս առաջին անգամ մասնակցեցի մի մրցույթի, որտեղ անսպասելիորեն ես ստանում եմ մրցանակ. մինչ այս ես պատկերացնում էի, որ բոլոր մրցույթների արդյունքներն անխտիր նախապես որոշված են, կեղծ, ԽԾԲ գործոնով պայմանավորված: Շատ զարմացած եմ, որ եկա և առանց որևէ նախապատրաստման՝ հանկարծ ինձ հաղթող են հայտարարում: Շնորհակալություն արդարության մասին պատկերացումս վերականգնելու համար:

Այսինքն՝ «նորմալության», «արդարության», «անաչառության» մշակույթը շատ ուժեղ շեղվել էր արդեն և մարդկանց հոգեբանությունում այլևս չկար որպես տարբերակ[11]:

Ես Սոլժենիցինից քաղեցի գուլագային էթիկայի, գուլագային կանոնակարգի մի քանի ասույթ: Մեկը՝ Умри ты сегодня, я-завтра. «Մեռիր դու այսօր, ես՝ վաղը»: Սկզբունքային ասույթ, որը ցույց է տալիս այդ «բլատնոյ»՝ գողական աշխարհի մեջ հարաբերությունների հիերարխիան: Եվ երկրորդը, օրինակ. Тебя не гребут - не подмахивай (այստեղ իրականում ուրիշ բառ է օգտագործված, ուղղակի չեմ ուզում դա ասել). ասում է՝ եթե քեզ ձեռք չեն տալիս, մի՛ խառնվիր ոչ մի բանի:

Ի՞նչ է անում գուլագը և ընդհանրապես այդ ամբողջ հասարակարգը մարդու հետ: Նա մարդուն զրկում է համայնքի պատկանելությունից՝ լինի դա ցեղ, լինի դա գյուղ և այլն: Նրան դարձնում է ատոմական մեկ կտոր, որի միակ շանսը վերապրելու, այսպես ասենք՝ ծայրահեղ էգոիզմն է, ծայրահեղ անկախությունը մյուս բոլորից: Նա չի կարող իրեն թույլ տալ բարի զգացումներ, մեծահոգություն և այլն: Ծայրահեղ էգոիզմը և ծայրահեղ նաղդային հոգեբանությունը: «Մեռիր դու այսօր, ես՝ վաղը». եթե կես կտոր հացը կարող է քեզ փրկել, ես դա չեմ տա: «Քեզ ձեռք չեն տալիս՝ մի՛ խառնվիր». դու ո՛չ մի ընդհանուր շահ ո՛չ մեկի հետ չես կարող ունենալ, միայն դու ես, միայնակ, և ամբոխը:

Այն երեխան երբ անիրավ կերպով ստացավ մրցանակ՝ իր ծնողը չբացահայտեց, որ դա անթույլատրելի է: Երեխան էլ տեսավ՝ որ այդպես պիտի արվեն մրցույթները: Ընդհակառակը. ծնողը սովորեց, որ դա՛ է ճիշտ եղանակը: Ի՛նքն էր «թույլիկ», ո՛չ թե ճարպիկ կինը՝ անիրավ և այլասերող: Եվ ով էլ հասկացավ՝ բանն ինչումն է, ոչ ոք չմիջամտեց, մրցույթը չչեղարկվեց:

Սոլժենիցինի ամենաուժեղ գլուխներից են, այսպես կոչված, «մալոլետկաներին» նվիրված գլուխները՝ գուլագի մանկահասակ բնակիչներին: Ամենադաժանը դրանք էին, և դա շատ հետաքրքիր է, և հետո Շալամովը նույնպես դրա մասին գրել է:

Այդ ճարպիկ կինը, որին ես ճանաչում եմ, չի ունեցել բավական հակառակ ազդեցություն՝ իր ծնողների, իր դպրոցի կողմից. այդպիսին է ձևավորվել. ինչ տեսել է կյանքում, ինչ դասեր քաղել է՝ այդպես էլ վարվում է:

Չնայած խնդիրների, թվում է, տարբերությանը՝ նույնն էլ՝ մալոլետկաները. զրկված լինելով «նորմալ» հասարակության մեջ մեծանալուց՝ նրանք ընդհանրապես չունեին արգելակներ՝ դաժանությանը դիմելիս: Հասուն «բլատնոյը»՝ «ուռկան», ասենք, մարդու՝ «ֆրայերի», «լոխի» աչքը գուցե չհաներ գդալով, եթե այդ մարդը կամավոր իր գդալն իրեն չի տալիս, պարզապես ուժով ձեռքից առներ: Իսկ մալոլետկան արգելակ չունի՝ գդալը կկոխի մարդու աչքը: Եվ այլն:

Դա է պատճառը, որ բեսպրեդելը հաճախ ասոցացվում էր մալոլետկաների հետ: Եվ դա շատ կարևոր հասկացություններից է, ինչպես գիտենք՝ այսօր էլ շատ տարածված, մեծ մասամբ՝ մետաֆորիկ իմաստով օգտագործվող: Սակայն հենց իր իմաստն այն է, որ՝ անեզր բռնություն է սանձարձակվում, անեզր այն աստիճան՝ որ նույնիսկ սանձարձակողն ինքն իրեն էլ չի խնայում: Այսինքն բեսպրեդելի դեպքում արգելակ չկա: Ինչը ցույց է տալիս, որ շատ այլ դեպքերում կա, և ուրեմն կան կանոններ, վարքային և խոսքային միջոցներ, որոնք կառավարում են բռնության չափը և կանգ առնելու պահը: Մյուս կողմից, ես կխոսեմ դեռ այդ մասին, նա, ով չի ուզում հարմարվել՝ կարող է բեսպրեդելի դիմել կամ դրա սպառնալիքը ներկայացնել, որպեսզի իրադրությունը շտկի: Դա, իհարկե, վտանգավոր է, քանի որ հետագայում կարող են նրա հախից գալ: Սակայն դրա մեջ կա հիմք, որն արժանապատիվ մարդու համար շատ հասկանալի է. առաջին իսկ զառիթափը դեպ սեփական արժանապատվության կոխկռճում՝ արդեն նշան է, որ այդ պրոցեսը կանգ չի առնելու: Դրա համար էլ երբեմն նպատակահարմար է «ոչ սիմետրիկ» պատասխանի ռեակցիա տալ, չհպատակվել և բեսպրեդելովսպառնալ կամ նույնիսկ դրան գնալ, թեկուզ մեռնելու վտանգի տակ, որպեսզի նշան ու դաս տալ, որ (տվյալ, բայց նաև՝ ընդհանրապես) մարդու արժանապատվությունն անտրոհելի է (պիտի լինի): Դոստոևսկին ասում էր. «Երեխայի մի արցունք թե եղավ՝ չի արդարանա աշխարհի ողջ երջանկությունը»: Նույն կերպ էլ, թվում է, «փուչ» պատճառով բեսպրեդելի գնացողն ասում է. «Ինձ, թվում է, մի՜ թեթև նեղելով՝ ողջ իմ ամբողջականությունն ու արժանապատվությունն ես զոհում, ուրեմն՝ բեսպրեդել եմ անում ի պատասխան»: Երկուսն էլ սինկրետիկ, հոլիստիկ՝ չտարազատված հոգեբանության ու փիլիսոփայության, արժեքների արտահայտում են: Դա հատուկ է և՛ մեր աշխարհամասի մշակույթներին, և՛ արխայիկ, նաև կրոնական մտածողությանը (ի տարբերություն Արևմուտքի, ուր անալիտիզմը շատ ավելի խորն է), և՛՝ մեր նախկին հասարակարգին:

Ավելի զարգացած հասարակությունում մարդը հաճախ «իր վրա չի վերցնում» իր արժանապատվության «հպանցիկ» ոտնահարումը, քանի որ համոզված է, որ սա բացառություն է, ոչ թե օրենք, և հասարակական կարծիքն իր կողմն է: Իսկ ավելի քիչ զարգացած հասարակությունում կամ անքաղաքակիրթ իրադրության մեջ այդ համոզմունքը չկա, դրա համար, թվում է, հենց որ քեզ կպան՝ եթե իսկույն «չապացուցես», որ քեզ կպնելըսխալ էր՝ հասարակությունն ընդմիշտ կհամոզվի, որ տակ ես, և ըստ այդմ կշարունակի քեզ հետ վարվել: Դրանից ծնվում է ատվետի կարիքը, աբառոկտի գելությունը և այլն: Դրանից բախումներն էսկալացվում են և տանում դեպ բեսպրեդել:

«Երեխայի արցունքը» Լենինն իսպառ արհամարհեց, հասնելով ծայրահեղ «ձախականությանը»՝ երբ մարդն արժանապատվություն իսպառ չունի և կարող է միլիոններով զոհաբերվել, քանի որ պարզապես բախում չէ՝ «հնի» և «նորի» անտոգոնիստական առճակատում է:

Դրան իրենց ձևով կարողացան հակադրվել միայն արխայիկ մտածողություն ունեցողները: Մի կողմից՝ այդ քաղաքականությունը, որպես իրեն դիմադրելու ձև, ավելի ուժգին բուծեց արդեն ժառանգված արխայիկ մտածողությունը: Մյուս կողմից՝ այդ մոտեցումը նաև կուլտիվացնու՛մ էր արխայիկ մտածողությունը, որպեսզի ավելի հեշտ իշխի, քանի որ քիչ իմացող մարդու ընտրության հնարավորությունները սահմանափակ են: Արդյունքում քրեական վարքուբարքը՝ հոմո հոմինի լուպուս էստ (նկատե՛ք աբառոտկի գայլի ու լուպուսինույնությունը), դարձավ, մի կողմից, անարդար հասարակությանը դիմադրելու գրեթե միակ ձևը, մյուս կողմից՝ քաղաքակիրթ հասարակություն ստեղծելու փորձերի գլխավոր գերեզմանափորը:

 

Սեպտեմբեր, 2019

 

[1] Օրինակ, «Աշխարհը մեծ», «Հրապարակ նկուղ» գրքից, կամ «Մարգարիտան ու Քրիզանտեննան», «Անաստված կինո թատրոն» գրքից. https://www.gtergab.com/hy/news/prose/margarita-and-chrizantenna/30/

[2] Տե՛ս այդ գործի գրախոսականը. https://www.gtergab.com/ru/news/essay/the-lessons-of-history-russian/145/

[3] Տե՛ս «Эскиз истории идей». https://www.gtergab.com/ru/news/media/a-sketch-of-the-history-of-ideas-1993-1994/20/

[4] Ես «տուֆտայի» թեզաուրուսի մեջ եմ ընդգրկում նաև հետևյալը. ֆուֆլո, «ֆառշ» («ֆալշ» բառից), ֆընդըխ, իմիտացիա, կամուֆլաժ, ադապտացիա, սիմուլակր, ֆեյք, կեղծ, ֆասադ, «Պոտյոմկինի գյուղ»:

[5] Թեև Ալեքսանդր Յակովլևն ասում է, որ եթե 1918-ին բոլշևիկյան տեռորի քաղաքականության հրահանգով կար ընդամենը մի քսան հատ համակենտրոնացման ճամբար ստեղծած, ապա 1919-ին արդեն ութսունից ավելի էին:

[6] Զեկը заключённый, «բանտարկյալ» բառից առաջացած հապավումից է. կարճության համար փաստաթղթերում գրում էին з/к з/к, որից էլ առաջացավ зек:

[7] Կարգո կուլտ. https://en.wikipedia.org/wiki/Cargo_cult

[8] Տե՛ս այս հաղորդումը. https://epfarmenia.am/hy/video/Archaic-thinking-part2

[9] Кавказский форум неправительственных организаций, 2001: Традиции разрешения конфликтов на Кавказе и методы гражданского общества. Ереван.

[10] Լեգիզմը (լեգալիզմը) ժամանակակից քաղաքագիտության մեջ նկարագրում է այն գործընթացը, երբ ավտորիտար իշխն իր ցանկացած կամայական որոշում և օրենքի խախտում փաթեթավորում է իբր անխոցելի օրենքների և կանոնների կոկոնի մեջ, որպեսզի այդ ոչ լեգիտիմ որոշումներին տա արտաքուստ լեգիտիմություն: Այդպես է նկարագրվում այսօրվա պուտինյան Ռուսաստանը և շատ այլ ավտորիտար համակարգեր: Այդպիսին էր նաև Հայաստանը մինչև 2018 թ. ապրիլյան հեղափոխությունը, երբ, օրինակ, իշխի պահպանումը որոշվեց իրագործել Սահմանադրության փոփոխման միջոցով:

[11] Այս հարցերին անդրադառնում է նաև Լևոն Աբրահամյանն այս զրույցում. https://www.youtube.com/watch?v=kHYubXC351E