Ա. Հիմնադրամ

Ինչպե՞ս միացաք հիմնադրամին :

Ես 14 տարի Հայաստանում չեմ ապրել: 1993-ին հեռացա և ուսանելով կամ աշխատելով 14 տարի ապրեցի տարբեր երկրներում, հիմնականում՝ Լոնդոնում: Ես առնչվում էի տարածաշրջանին և Հայաստանին. աշխատում էի կոնֆլիկտերի խաղաղ լուծման ասպարեզում, Ղարաբաղ էի այցելում, Հայաստան, աշխատում էի ադրբեջանցիների հետ, Վրաստանի, Աբխազիայի, ինչպես նաև Միջին Ասիայի և Բալկանների հետ, տարբեր ծրագրեր էի իրագործում: Ես չէի կտրվել Հայաստանից: Իմ դրսում գտնվելու պատճառն էր, որ ես ինձ և ընտանիքիս բավարարող աշխատանքը և ֆինանսական միջոցները գտել էի այլ տեղ: Հենց որ հնարավորություն եղավ՝ ես իսկույն հաճույքով տեղափոխվեցի Հայաստան, ընկղմվեցի նոր թիմի մեջ: Դա սովորաբար շատ դժվար է լինում: Հաճախ, երբ թիմը հին է, ղեկավարը՝ նոր, մեծ երկրաշարժեր են տեղի ունենում: Մեր դեպքում դա տեղի չունեցավ, որովհետև հոյակապ թիմ էր: Ես միջազգային շատ ու շատ թիմերի հետ եմ աշխատել, եկա և տեսա, որ Հայաստանի իմ թիմն ունիկալ է և՛ իր ունակություններով, և՛ աշխատանքային դիսցիպլինայով, հարգանքով, պատրաստվածությամբ, ռազմավարական մտածողությամբ, և՛ նրանով, որ կարող են շատ ավելին անել, եթե իրենց թույլ տրվի: Նրանք մեծ մասշտաբով են մտածում Հայաստանի, հայության, տարածաշրջանի զարգացման հեռանկարների մասին: Մենք ստեղծեցինք այդ մշակույթը՝ հարցերին մոտենալ մասշտաբայնորեն: Շատ կուռ թիմ է, ու մեր ղեկավար կազմից յուրաքանչյուրը հասարակական դեմք է. նրանք պարզապես գրասենյակային աշխատողներ չեն: Նրանք ապրում և աշխատում են Հայաստանում փոփոխությունների համար: Ես երջանիկ եմ, որ այսպիսի թիմ գտա այս երկրում: Կարող էր ուրիշ երկրում էլ լինել, բայց երևի ի վերջո այստեղ այդ աննյութ, դժվար շոշափելի հասկացությունը՝ հայկականությունը, լավ իմաստով նույնպես դեր խաղաց: Մեր թիմի բոլոր գլխավոր անձինք միջազգային կրթություն ունեն, աշխատել կամ ապրել են արտասահմանում: Նրանցից բոլորն ունեն մագիստրոսի կոչում, ոմանք՝ գիտությունների թեկնածուի:

Խնդրում եմ կարճ ներկայացրեք ԵՀՀ և Ձեր գործունեությունը որպես հիմնադրամի տնօրեն:

Մենք մեզ անվանում ենք think and do tank՝ մտածող  և գործող կազմակերպություն: Արևմուտքում ընդունված է think tank՝ մտածող կազմակերպություն հասկացությունը. դա հետազոտական կենտրոններ են,  քաղաքականության փոփոխություններն են հասցեագրում: Իսկ մենք ամբողջ ցիկլն ենք իրականացնում: Մենք մտածում ենք, ունենք մտածելու հատուկ մեթոդաբանություններ, որից հետո ծրագրավորում ենք և իրագործում: Այդ տեսակետից մենք ունիկալ ենք, որովհետև շատ քիչ կա այդպիսի կազմակերպություն, որ և՛ կոնկրետ ծրագրեր է իրագործում, և՛ռազմավարություններ է մշակում՝ պարզելով, թե ինչպես դա անել և ինչու դա անել:

Ես ուժեղ եմ հասարակական դեմք ունեցող թիմի հետ միասին: Ես համարում եմ, որ մարդ ապրում է կյանքում մեկ անգամ, պետք է պատմական նշանակություն ունենա իր ասպարեզում: Յուրաքանչյուր մարդ ծնվում է հանճար, մնում է միայն դա արթուն պահել կամ նորից արթնացնել իր մեջ: Ավաղ, հանրային ուսուցումն աղավաղում է դա: Մեր կազմակերպությունում մենք աշխատում ենք բացել ու օգտագործել յուրաքանչյուրի հանճարը:

Ձեր ծրագրերի արդյունավետության չափանիշները որո՞նք են, ինչպե՞ս եք չափում, թե արդյոք ներդրված ֆինանսները և աշխատանքը հասել են նպատակին:

Չափման ձևերը բազմազան են և միայն համակարգային մոտեցմամբ են օգտագործելի:

Մենք աշխատում ենք որակական ասպարեզում: Ավաղ, նյութական կամուրջ չենք կառուցում, որ տակը կանգնես, երբ պատրաստ է, և եթե տանկն անցավ ու չփլվեց՝ ուրեմն լավն է: Մենք աշխատում ենք ամենադժվար ասպարեզում: Փորձում ենք մարդու արժեքային համակարգը փոխել: Անգլերեն կա այսպիսի տրիադա. systems կամ institutions, attitudes, behavior: Եթե վերցնենք իրավական ինստիտուցիաները, Հայաստանը տեսականորեն բավական դեմոկրատական է, տեսականը կա: Չկա վարվեցողությունը՝ behavior, և չկան attitude-ները, վերաբերմունքը: Մենք նպատակ ունենք փոխել վարվեցողությունը, վարվեցողության սկզբունքները, հիմքերը, բայց դրա համար պիտի նախևառաջ փոխենք վերաբերմունքը, որովհետև եթե վերաբերմունքը չփոխես, վարվեցողությունը կիրականանա միայն պատժի սպառնալիքի տակ: Պատժի սպառնալիքը մեր գործը չէ, դա պետության գործն է: Ասենք, ամրագոտիները գցելու ռեֆորմի ժամանակ երևում էր, թե ինչպես ժողովրդի մի մասն արդեն զզվել էր, մանավանդ դրսում ապրածները, որ ամրագոտիները չեն գցում, բայց մեծ մասամբ, գոնե Երևանի տարածքում, սկսեցին գցել, երբ Ճանապարհային ոստիկանությունը սկսեց դրան հետևել, իսկ երբ կրկին դադարեց հետևել, սկսեցին ավելի քիչ գցել: Հիմա մենք էլ ԵՀՀ-ով ուզում ենք Հայաստանում մարդկանց քանակ ստեղծել այնպիսի, որ նրանք զզվեն սխալ բան անելուց, ցանկանան լավ ու ճիշտ բան անել: Դա շատ դժվար է չափել:

Եթե մենք պետության հետ արդյունավետ աշխատեինք, ոչ միայն մենք, այլ մեր ամբողջ դաշտը, սկսած միջազգային զարգացման կազմակերպություններից մինչև տեղական ՀԿ-ները, եթե ռեֆորմների ռազմավարության մշակումը լիներ միասնական, Հայաստանն ավելի զարգացած կլիներ այսօր: ՀԿ-ների խոշոր մասն էֆեկտիվ աշխատողներ են, կաշառքի կարիք չունեն, նվիրյալներ են, ճկուն են, կարող են արագ փոխել ռազմավարությունը, իրենք անընդհատ խնդրառվում են՝ ծրագիր ստեղծել, ունենալ, մոգոնել, երևակայել, իրագործել: Ծրագրային պարադիգմի մեջ են գտնվում, նախագծային պարադիգմի, ի տարբերություն պետության շատ օրգանների, որոնք բյուրոկրատական ցիկլի մեջ են: Նստած են իրենց համար, ոնց որ սովետական հին գրադարաններում էր: Կինը նստած էր, պասեանս էր անում, հետո կոմպյուծեր ստացավ, սկսեց կոմպյուծերի վրա պասեանս անել, եկավ ընթերցողը՝ կօգնի մեծ սիրով, չեկավ՝ չի էլ մտածի ինչ-որ բան փոխի իր գրադարանում, որ շատ ընթերցող գա, որ ավելի հարմար լինի, գրքեր թվայնացվեն և այլն: Այ այս վիճակն է շատ պետական օրգաններում, իսկ ՀԿ-ներն ակտիվ մրջյունների պես ամեն տեղ հասնող, ինչ-որ բան անել ուզող են: Սա հսկայական պոտենցիալ է, բայց իր արդյունքի ընդամենը, ես կասեի, 20-25 տոկոսին է հասել լավագույն դեպքում վերջին 20 տարվա ընթացքում:

Մենք ունենք այդպիսի մի թուղթ կետերով, թե որոնք են մեր աշխատանքի չափման ձևերը, որոնց մեջ, օրինակ, կա այսպիսի մի կետ. արդյոք մեր հոգաբարձուների խորհուրդը գոհ է մեր աշխատանքից: Դա էլ է չափման ձև: Արդյոք աշխատակցի ղեկավարը գոհ է աշխատակցի աշխատանքից: Արդյոք միջոցառման մասնակիցները լրացրել են հարցաթերթիկները և գոհունակություն արտահայտել, ինչպես նաև քննադատություն: Անցել ենք ինտերնետային տարբերակին, surveymonkey-ով ենք անում հարցումները, հետաքրքիր կարծիքներ ենք ստանում, մոտեցումներ, տեսակետներ, ամեն միջոցառումից հետո հավաքում ենք տվյալները, դիտարկում: Բայց պետք է իմանալ մի բան. ոչ մի առանձին չափանիշ հերիք չէ, մի քանիսը պիտի որոշվեն, ուղեղով, խելքով, թե որո՛նք են տվյալ դեպքում կիրառելի, տեսնելու համար, թե ի՛նչ արդյունքի ես հասել:

Ներկայացրեք, խնդրեմ, վերջին տարիներին իրականացված ծրագրերը, որոնք, ձեր կարծիքով, որակական փոփոխությունների են բերել:

Ինչպես ասացի, մենք աշխատում ենք վերաբերմունք փոխելու վրա, բայց փոքր միջոցներով, թեև շատ ակտիվորեն: Մենք կարող ենք տեսնել վերաբերմունքի փոփոխություն այն խմբերի մոտ, որոնց հետ աշխատել ենք: Վերաբերմունքի և վարքի փոփոխություն համահայաստանյան մակարդակով, որոնցում մենք դեր ունեցած լինեինք, վերջին տարիներին շատ չեն: Այդպիսի փոփոխությունները միայն մեր գործունեության արդյունքը չեն, ամբողջ դաշտի գործունեության արդյունք են: Փոփոխություններն ավելի քիչ էֆեկտիվ են, քան կարող էր լիներ, բայց այդպիսի փոփոխություններ էլ են նկատվում: Օրինակ, վստահությունը դեպի ՀԿ սեկտորը Հայաստանում 10 տարի առաջ 6-7 տոկոս էր (միշտ շատ ցածր է եղել): Հիմա դարձել է 12-14 տոկոս: Էլի շատ բարձր չէ, բայց ի վերջո փոփոխություն է: Հիմա նորից պիտի ստուգվի, որովհետև կարող է նորից ցածրանա: Վերջերս, սակայն, մեկ այլ հետազոտություն կատարվեց, որտեղ հարցրեցին ոչ թե «վստահում եք արդյոք ՀԿ-ներին», այլ «վստահում եք արդյոք երիտասարդության հարցերով զբաղվող կազմակերպություններին», «կանանց հարցերով», և նույնիսկ «Մարդու Իրավունքներով»: Եվ վստահության մակարդակը շատ ավելի բարձր ստացվեց: Դա նշանակում է, որ պետք է այնպես ձևակերպել հարցդ, որ պատասխանողը հեշտ ու լավ հասկանա, ինչ նկատի ունես: Ռուսաստանից ու մեր սեփական կասկածամտությունից ու անզարգացածությունից՝ ժողովրդի մի մասը վերցրել է այն կարծիքը, թե «ՀԿ-ն» օտարածին ինչ-որ բան է, թեև Գրողների միությունն էլ է ՀԿ, Նկարիչների միությունն էլ, և նրանք գոյություն ունեն տասնյակ տարիներ, ու առաջին ՀԿ-ն, որում ես աշխատել եմ դեռ խորհրդային տարիներին՝ «Արցախ» հայրենակցական միությունն» էր: Մարդիկ կամ չեն հասկանում, ՀԿ-ն ինչ է, կամ չեն վստահում այդ հապավմանը: Իսկ երբ բուն գործի մասին ես հարցնում՝ բավական լավ հասկանում ու գնահատում են: Դա հասկանալու համար էլ մեզ պետք էր ճանապարհ անցնել:

Մենք իրականացնում էինք մեդիա ծրագիր Մեդիա նախաձեռնությունների կենտրոնի հետ, որտեղ մեր դերը քաղաքացիական լրագրությունը զարգացնելն էր, և դա անում էինք Հայաստանի տարբեր մարզերում գտնվող ինֆոտների միջոցով: Մարզային ուժեղ ՀԿ-ների հետ ստեղծվում էին ինֆոտներ, որոնց նպատակն էր ցույց տալ ինտերնետ գործիքներից, օնլայն գործիքներից ինչպե՛ս կարելի է օգտվել, ինչպե՛ս երիտասարդները կարող են ֆոտո անել, դնել ինտերնետում, վիդեո անել, տեղադրել յութուբում, բլոգ վարել և այլն: Դա չորս տարվա ծրագիր էր, որտեղ մենք 4 պարտնյորների հետ էինք աշխատում: ԱՄՆ ՄԶԳ ֆինանսավորմամբ: Հենց այդ ժամանակ էր, որ Հայաստանում տեղի ունեցավ ինտերնետի օգտագործման թռիչք: Եթե 2012 թ. Հայաստանում ինտերնետ օգտագործողների թիվը, օրինակ, 42-43 տոկոս էր, Վրաստանում 43-44 տոկոս էր և Ադրբեջանում՝ 37-38 տոկոս, ապա հանկարծ 2013թ. Հայաստանում դարձավ 56 տոկոս, իսկ Վրաստանում և Ադրբեջանում այդպիսի թռիչք չգրանցվեց: Դա ոչ միայն շնորհիվ մեր ծրագրի էր, այլև շնորհիվ Օրանժի մուտքի և մոբիլային կապի մոնոպոլիայի վերջնական հաղթահարման, Տիգրան Սարգսյանի գործունեության ուղղվածության (նա դպրոցներին և այլ հասարակական հիմնարկներին ինտերնետ էր հատկացնում, համակարգիչ էր կազմակերպում, որ հատկացվի): Դա ընդհանուր գործընթաց էր, թեև նաև համագործակցային էր, մեր դերը կարևոր էր, որովհետև մենք սովորեցնում էինք՝ իսկ ինչ անել, եթե դու ինտերնետ ունես, բացի սկայպից և օդնոկլասսնիկից ուրիշ ինչ կարելի է անել: Միայնակ չեմ կարող ասել, որ մենք երբևէ ինչ-որ համահայաստանյան հաջողության ենք հասել, դա միայն դաշտով կարող է լինել: Իսկ միայնակ մեր ծրագրերում միայն մեր շահառուների մասին կարող եմ ասել: Օրինակ՝ հայ-ադրբեջանական ծրագրերում Հայաստանից և Ղարաբաղից ընդգրկված երիտասարդները վերաբերմունքի փոփոխություն են ապրում: Մի քանի տարի առաջ լրագրողների հետ էինք աշխատում, հետո հետազոտեցինք, թե նրանք ինչ փոփոխություններ են ապրել, պարզվեց, որ մեր հետ աշխատած լրագրողների մի մասը պարզապես դադարել է գրել կոնֆլիկտի վերաբերյալ, անցել է ուրիշ թեմաների: Նրանց պատճառաբանությունն այն է, որ չեն կարող գրել այնպես, ինչպես տեսնում են իրենք այդ իրադրությունը, որովհետև խմբագրական քաղաքականությունն այլ է: Բայց դա փոխվեց: Եթե մենք հիմա նայենք, Հայաստանը հիմա շատ է փոխվել, նաև մեր ծրագրերի շնորհիվ: Լրագրության ասպարեզը շատ ավելի մասնագիտացված է դարձել և էթիկապես ճշգրիտ է դարձել ադրբեջանցիների մասին խոսելիս: Մենք երկկողմանի ծրագրեր ենք իրականացնում. Ադրբեջանում այդ փոփոխությունը չի եղել, որովհետև վերից ուրիշ բան է պահանջված եղել: Բայց Հայաստանում եղել է: Հիմա միայն Ղարաբաղի պետական ինստիտուտներն են, որ կգրեն՝ «ադրբեջանական ասքերները» նորից հարձակվեցին: Հայաստանի և՛ պաշտոնական, և՛ մեյնսթրիմ կայքերը նման կերպ չեն ներկայացնի: Դա այն էր, ինչ մենք երազում էինք ունենալ 12 տարի առաջ: Հարգանք դեպի հակառակորդը, ինչը լրջացնում է, պաշտպանունակ դարձնում, ինչպես նաև՝ ավելի հակված խաղաղության, եթե կա հնար: Դա ինչ-որ չափով որակական փոփոխություն է, բայց կարող է ետ խաղացվել: Մենք այնպիսի երկրում ենք ապրում, որ, ավաղ, չի ստեղծում ինստիտուցիոնալ իրադրություններ, որոնք երբևէ թույլ չտան ռեֆորմից ետդարձ դեպի կամայական որոշումներ: Օրինակ՝ հենց նույն ամրագոտիներ գցելը Երևանում: Եթե հետևում են, օրինակ են ցույց տալիս, արվում է: Հենց որ դադարում են հետևել, ով ուզում գցում է, ով ուզում չի գցում: Մենք այս իրականության մեջ ենք ապրում:

Խոսելով արդյունավետության մասին, խնդրեմ ասացեք Ձեր աշխատակազմի աշխատանքի յուրահատկությունների մասին, որոնք բերում են ԵՀՀ-ի՝ դաշտում ակտիվ դերակատարության:

Մենք ամենամոդեռն, պոստմոդեռն, ամենազարգացած իննովացիոն մոտեցումներն ենք մենեջմենթում օգտագործում: Դա գալիս է և՛ ղեկավարության նախասիրություններից, և՛ կարիքներից, և՛ աշխատակազմի նախասիրություններից ու մակարդակից: Մենք մեր մասնագետներով համահավասար, մասնակցային, հորիզոնական մենեջմենթ, կառուցվածքներ և իրադրություններ ենք ստեղծում: Մեր օֆիսն էլ գծագրված է որպես բաց օֆիս, մեկ-մեկ իրար խանգարում էլ են, բայց միշտ կարելի է առանձնանալ, տեղեր կան առանձնանալու համար, իսկ ընդհանուր առմամբ բոլորն իրար հետ են աշխատում և դա ավելացնում է ինֆորմացվածությունը միմյանց աշխատանքի վերաբերյալ: Մենք ունենք մի շարք պրոցեդուրաներ, թիմային ժողովներ, ծրագրային ժողովներ, և ամբողջ մեր աշխատանքը կառուցվում է նրա վրա, որ ծրագրի ղեկավարը հիմքն է: Հիմքը ո՛չ թե խորհուրդն է, ո՛չ թե օֆիսի ղեկավարն է, ո՛չ թե ֆինանսիստը, այլ ծրագրի ղեկավարը, նա է, ով ծրագիրը երևակայում է, դոնորին գրում է և, հաջողակ լինելու դեպքում, ստանում է և սկսում է իրագործել իր թիմով և, եթե նա «շուկային» չմասնակցեց, նա դուրս է մնում, որովհետև փող չկա նրան պահելու: Մենք չունենք ինչ-որ արմատական ռեսուրսներ, բացի մեր գրասենյակից: Ուրեմն ծրագրի ղեկավարը նաև իր աշխատանքի վաճառողն է, լավ իմաստով: Դա բիզնես մոտեցում է: Բոլոր իննովացիոն մենեջմենթային մոտեցումները, որոնք այսօր աշխարհում անընդհատ հետազոտվում են, ասենք Հարվարդ Բիզնես Ռեվյու-ում գրվում, մենք հետևում ենք ու օգտագործում ենք, հենց որ նոր բան եղավ: Օրինակ երկու տարի առաջ մենք հրաժարվեցինք բազմաէջ ռազմավարություն գրելու պրակտիկայից: Մինչ այդ երկու-երեք տարին մեկ առնվազն 5-6 էջանոց, իսկ սովորաբար դա դառնում էր 12-20 էջանոց փաստաթուղթ, գրում էինք, և դա էր մեր ռազմավարությունը: Եվ անընդհատ երկխոսության մեջ էինք այդ փաստաթղթի հետ այն իմաստով, որ մի բան գրել էինք, բայց դոնորների պատճառով, փոփոխվող իրադրության պատճառով ուրիշ բան էինք անում: Այսինքն առաքելությունը, արժեքները նույնն են, բայց գործունեությունը՝ ուրիշ. օրինակ, մենք ունեինք երիտասարադական ծրագիր և մեր հին ռազմավարության մեջ դա առաջնային դեր էր կատարում, որովհետև հաջող էր, բայց այնպես ստացվեց, որ վերջին 4-5 տարվա ընթացքում փող չկարողացանք ճարել այդ ծրագիրը շարունակելու համար: Մինչդեռ տեղական ինքնակառավարմամբ չէինք զբաղվել տասը տարի և այնպես ստացվեց, որ հիմա հնգամյա ծրագրի մեջ ենք ընդգրկված, երկարաժամկետ և ռազմավարական: Եվ վերջերս ես Հարվարդ Բիզնես Ռեվյու-ում կարդացի, որ շատ բիզնեսներ հրաժարվում են բազմամյա ծրագիր գրելու պրակտիկայից, որովհետև իրադրությունն այնքան արագ է փոփոխվում, որ դրա կարիքը չկա: Եվ մենք անցյալ տարի մի էջանոց կարճ մի թուղթ ենք ստեղծել, որը և մեր ծրագիրն է, հիմա այս տարի երբ գնանք արտագնա նիստին և նայենք ինչ ենք արել, կհամեմատենք, կտեսնենք, թե ինչքանով ենք այս կամ այն հարցում առաջ գնացել, ինչքանով՝ ոչ:

ԵՀՀ-ն կոլեկտիվ է ղեկավարվում: Բացի նրանից, որ ունի հոգաբարձուների խորհուրդ, որն ինձ ու բոլոր գլխավոր գործընթացներն է վերահսկում: Կարկառուն անձեր են, հայ, հայաստանցի կամ այլ ազգության: Նախկին դեսպաններ, ֆինանսական ոլորտի, քաղաքացիական հասարակության, բիզնեսի, իրավունքի մասնագետներ: Ես որոշում չեմ ընդունում առանց խորհրդակցելու գլխավոր մենեջերների հետ: Այն կոչվում է մենեջմենթի փոքր թիմ, բայց բավականին մեծ է դարձել արդեն, որովհետև նոր մենեջերներ են գալիս, լավ աշխատում են, իրենց ծրագրերը մեծանում են, պատասխանատվությունը մեծանում է, և նրանց ընդգրկում ենք մենեջմենթի փոքր թիմի մեջ: Մինչ այդ, երեք տարի առաջ երեք հոգի էինք՝ ես, տեղակալը և զարգացման ղեկավարը, հետո դարձավ չորս, հիմա 5-6 հոգի է դարձել, երկու մենեջեր էլ են ընդգրկվել այդ թիմի մեջ:

Մի քանի բան էլ ավելացնեմ: Ռուսաստանում հին մենեջմենթի տարածված պրակտիկա կա, և Հայաստանի օֆիսներում էլ: Եթե մի տասը րոպե գործից ուշացել ես, պիտի զեկուցագիր գրես: Մեզ մոտ այդպիսի բան չկա: Իննից հինգը, տասից վեցը ներկա լինել օֆիսում: Գործ ունես՝ ներկա եղիր, չունես՝ գնա գործ արա: Դրսում ես, թե գործընկերների հետ, տեղում ես գտնվում, շրջանում աշխատանքի բերումով, թե տնից ես աշխատում՝ տարբերություն չկա: Մեզ մոտ դա դրված է թիմի աշխատակցի սեփական պատասխանատվության վրա, որովհետև եթե նա չաշխատեց՝ թիմը փլուզվելու է, որովհետև դոնորը փող չի տալու: Այսինքն բուն շուկայական իրադրությունն այնպես է դրված, որ այստեղ աշխատող մարդիկ աշխատում են իրենց էնտուզիազմից ելնելով, դրսից ուղղորդվող դիսցիպլինայի կարիք չկա: Մենք նաև անում ենք անձնակազմի խորքային գնահատում տարին առնվազն մեկ անգամ, և, ըստ դրա, որոշում ենք ֆինանսական աջակցությունն ավելացնել թե ոչ, այլ կարգի աջակցությունները, օրինակ թույլ տալ, որ գնան կոնֆերանսների, եթե ֆինանսավորումը դրսից է, եթե մենք փող ունենք՝ նույնիսկ աջակցել, որ գնան, և այլ տեսակի աջակցություն. եթե խնդիրներ կան զարգացնելու որևէ հմտություն՝ թրեյնինգների գնալ: Այդ ամենին փորձում ենք հետևել մեր ֆինանսական կարողությունների հիման վրա, բայց փորձը ցույց տվեց, որ այստեղ կարևորը ֆինանսը չէ: Մենք ունեցել ենք դեպքեր, երբ մարդ աշխատավարձ չուներ, բայց գալիս էր այստեղ նստում էր մինչև որ ֆանդրեյզինգ արեց հաջողակ, աշխատավարձ ունեցավ և կրկին ընդգրկվեց թիմի մեջ: Երբ տեղը կա, սեփական օֆիսն այդ հնարավորությունն էլ է տալիս:

Բ. Շրջապատ

Ինչքանո՞վ եք կարևոր համարում ԵՀՀ-ի և նման այլ կազմակերպությունների համագործակցությունը պետական ինստիտուտների հետ:

Ներհայաստանյան իրականությունն օրենսդրական իմաստով բավական նորմալ է, հատկապես մեր պես հիմնադրամի գործունեության օրենսդրական դաշտը: Պետական օրգանները բավական ճիշտ են վերաբերվում, հարաբերությունների մշակույթը նորմալ է, պրոբլեմ երբևէ չենք ունեցել: Լիբերալ է, համեմատած, ասենք, կողքի Ադրբեջանի, այսօրվա Ռուսաստանի, Բելառուսի և նույնիսկ այլ երկրների հետ: Մյուս կողմից կա մի հսկայական բաց, դա այն է, որ պետության ամբողջական կառուցվածքը, անվանենք դա նոմենկլատուրա, որի մեջ ես մտցնում եմ և՛ պետական բուն աշխատակիցներին, կառույցները, և՛ պառլամենտն իր գերակշիռ մասով, և՛ պետական դպրոցները, պետական համալսարանները, այդ նոմենկլատուրան, չնայած շատ մեծ է, սակայն նաև մեկուսացված վիճակում է և չի համագործակցում անկախ կազմակերպությունների հետ, քիչ է համագործակցում կամ ձևականորեն: Դա տարիների տենդենց է, և այդ անդունդը, ավաղ, գնալով մեծանում է: Այդ մշակույթը չկա: Այդ առումով այն, որ մենք Արդարադատության նախարարության հետ քանի տարի է, որ համագործակցում ենք հակադիսկրիմինացիոն ուղղությամբ, շատ գնահատելի է: Մեր համագործակցության ընթացքում մի անգամ նախարար փոխվեց, մենք շարունակեցինք համագործակցել, հիմա երկրորդ անգամ է փոխվել: Հուսով եմ, որ լավ կզարգանա մեր համագործակցությունը: Սակայն չկա ինստիտուցիոնալ երաշխիք, որ հարաբերությունները կշարունակվեն: Գուցե սա դեպք դառնա մոտեցման փոփոխության: Այլ դեպքեր էլ կան համագործակցության, բայց քչաքանակ: Մարդկանցից է կախված երբեմն ավելի շատ, քան քաղաքականությունից:

Նոմենկլատուրայի հետ մշտական ինստիտուցիոնալ համագործակցության բացակայությունը, իհարկե, ազդում է մեր արդյունքի վրա: Մի կողմից դա նշանակում է, որ նրանց կողմից չկա ճնշում, որը լավ է, քանի որ մենք ազատ ենք մեր գործողությունների մեջ, մյուս կողմից եթե ցանկանային լրջորեն համագործակցել, ռազմավարորեն, երկրի զարգացումն ավելի արագ կլիներ: Կան ասպարեզներ, որտեղ ավելի լավ են համագործակցում: Սակայն դրվածքն այն է, որ նոմենկլատուրան երբ գնում է ռեֆորմի, ՀԿ-ները, քաղաքացիական հասարակությունը նրա ետևից պիտի վազելով հասնեն, սկսեն քննարկել արդեն նրա առաջարկածը, ոչ թե հենց սկզբից մասնակցեն ռազմավարության, համակարգի ձևավորմանը:

Արդեն ասացի, որ Հայաստանում ՀԿ-ները, մեր պես հիմնադրամներն ամենաակտիվ, ամենաճկուն և էֆեկտիվ կազմակերպություններից են: Ճիշտն ասած՝ պետական ինստիտուտները մեզ պիտի խնդրեին հանդիպել և քննարկել, թեև երբեմն դա լինում է: Եթե դիմում են մեզ, և մենք կարողանում ենք, ապա աջակցում ենք: Բայց դա շատ տարրական հարաբերություն է, իսկ ռազմավարականը քիչ է տեղի ունենում:

Մենք անընդհատ ինչ-որ բան ենք նախագծում, որ ինչ-ոչ բան փոխվի, փող ենք հայթայթում և, եթե ստացանք, իրականացնում ենք գաղափարը: Արդեն ասացի, որ պետության շատ ու շատ մարմիններ այլ պարադիգմում են աշխատում՝ բյուրոկրատական պարդիգմում կամ պասիվ ռեակտիվ պարադիգմում: Դա իրականությանը ռեակտիվ մոտեցումն է: Մենք պրոակտիվ մոտեցման ներկայացուցիչներ ենք, և մեր ոճերը հաճախ չեն համապատասխանում պետական մարմինների ոճերին:

Իրական համագործակցությունը սկսվում է այն կետից, երբ միասնաբար ռազմավարություն ես մշակում, զրո կետից: Արդարատության նախարարության հետ էդպես ենք աշխատում. նստում ենք փոխնախարարի մակարդակով՝ նրանց թիմը, մեր թիմը, միասին ծրագիրը մշակում ենք հենց առաջին պահից, հետո սկսում ենք իրագործել:

Խոսքը միայն մեր մասին չէ, մենք փոքրիկ հիմնադրամ ենք, հերթականներից մեկը, ավելի մեծ հիմնադրամներ, ՀԿ-ներ կան: Խոսքն ամբողջ դաշտի մասին է՝ քաղաքացիական հասարակության կառույցների և ամբողջությամբ վերցված պետական մարմինների: Ավաղ, այստեղ մենք հաճախ տեսնում ենք կա՛մ համագործակցության բացակայություն, կա՛մ համագործակցության ֆիկցիա՝ ձևականություն, և շատ հազվադեպ դեպքերում՝ իրական խորքային համագործակցություն:

Եթե մենք ռազմավարորեն չենք քննարկում որևէ հարց, միասնական ռազմավարություն չենք ձևավորում զրո կետից, ապա համագործակցությունը հաճախ զուտ խնդրանք է, որով ուզում ենք պաշտոնյային դիմել, կամ պարզապես որոշել ենք իրեն ներկայացնել, թե մենք ինչ ենք արել: Խնդիրը ռազմավարական համագործակցության մասին է, որի դեպքերը քիչ են և քիչ է հասկացությունը՝ թե դա ինչպես կարող էր լինել:

Ինչպիսի՞ գործողություններով է ԵՀՀ-ն կարողանում ճեղքել գրանտակերության մասին տարածված դիսկուրսը:

Այդպիսի հրապարակումներ լինում են և եղել են պարբերաբար, առայժմս հազվադեպ: Վերջին երկու տարում դա ավելի մեծ անհանգստություն է պատճառում, որովհետև Հայաստանը Ռուսաստանի հետ չափից շատ է մերձեցել, և ռուսաստանյան տենդենցները կարող են Հայաստանում իրագործվել: Ռուսաստանյան մամուլում ավելի հաճախ են սկսել նման հրապարակումներ լինել Հայաստանի ՀԿ-ների մասին, որտեղ մեր կազմակերպությունը մոտավորապես հինգերորդն է մշտական կասկածյալների շարքում: Քիչ են այդպիսի հրապարակումները: Ես չէի ասի, որ դրանք գալիս են նոմենկլատուրայից, դրանք գալիս են, երևի թե, այն մարգինալ ԶԼՄ-ներից, քաղաքական ուժերից, որոնք կա՛մ Ռուսաստանի որոշ ուժերին նվիրված են ֆինանսական իմաստով, կա՛մ իրենց համակրանքից, մոտեցումներից ելնելով, իրենք լինելով պահպանողական, ոչ առաջադեմ գաղափարախոսության կրող, կամավոր կերպով այդպիսի հրապարակումներ են անում: Պետության օղակները երբեմն դրանց չեն լռեցնում, պահում են, երբեմն գովում, պարգևատրում, եթե իրենց հանկարծ պետք եղավ, ավելի ուժեղ ելույթների կքաջալերեն:

Կա ուրիշ հանգամանք: Ինչպես և Ռուսաստանի ժողովուրդը մասսայականորեն, այնպես էլ Հայաստանի ժողովուրդը ավելի քիչ իմաստով, բայց էլի բավական նշանակալի, որոշակի աշխարհայացք է ձևավորել: Սա բարդ հարց է: Այդ աշխարհայացքի մեջ առաջադիմական, ինովացիոն մոտեցումները գրեթե չեն տեղավորվում: Մարդը կարող է լավ, դրական արժեքներին հետևող անձնավորություն լինել, բայց խեղաթյուրված աշխարհայացք ունենալ աշխարհի մասին: Օրինակ՝ նրան թվում է, որ ամեն ինչ կատարվում է միանձնյա հրամանների համակարգով: Կոլեկտիվ որոշում ընդունելը, միասին թիմով որոշելը, թե ինչ պետք է անել, և դա իրագործելը նրա համար գոյություն չունի: Նա դրան չի հավատում: Նա չի էլ հասկանում, թե դա ինչպես է արվում: Եթե նա չի տեսնում համակարգի միանձնյա ղեկավարին, նա դառնում է դավադրության տեսության ջատագով, որոշում է, որ գոյություն ունի դավադրություն, այսինքն կա մեկ այլ օրգան, թաքուն միանձնյա ղեկավար, որը ստիպում է այս մի օրգանին: Դավադրության տեսությունները ծաղկում են այսօր ամբողջ հետսովետական շրջանի հետադեմ մասերում: Դա կարող է լինել և Վրաստանի հետադեմ շրջանակներում, կապ չունի, թե ինչ օրիենտացիա ունի երկիրը: Մենք գործ ունենք այդ իրականության հետ:

Որպեսզի մեր կազմակերպությունը հենց դա կոտրի, մենք տարիներ առաջ, 2007 թ. սկսած, ակտիվ կոմունիկացիոն ռազմավարություն մշակեցինք, դուրս եկանք հեռուստացույց, ինչը գրեթե ոչ մի ՀԿ կամ ֆոնդ այն ժամանակ չէր անում: Դուրս եկանք բոլոր մասսայական ԶԼՄ-ների մեջ և այնքան խոսեցինք՝ բացատրելով, թե մենք ինչ ենք անում, ինչու, ինչպես, որ հայրենասիրության բացակայության մեջ, ինչ-որ մեկի մանկլավիկը լինելու մեջ, փող լվալու մեջ մեզ կասկածելը դժվար դարձավ: Դա մենք անում էինք ամբողջ թիմով, ոչ միայն թիմի ղեկավարը, ոչ միայն ես, այլ բոլոր գլխավոր ծրագրային աշխատակիցները: Չեմ ասի, որ ժողովրդի անտեղյակ մասը հիմա մեր մասին ավելին գիտի, բայց ժողովրդի տեղեկացված մասը հասկանում է, թե Եվրասիա համագործակցություն հիմնադրամն ինչ է: Մեզ ճանաչում են, մեզանում մի շարք դեմքեր կան, որոնց անձամբ վստահում են: Այնպես որ եթե էլի ինչ-որ տհաճ, բացասական հրապարակում եղավ, դա կամ իրոք դավադրություն է, այսինքն հատուկ է արված, կամ լրիվ անտեղյակ անձնավորություն է անում, կամ պետական քաղաքականության ինչ-որ մաս է կազմում: Ես չեմ սպասում, որ վերջինս լինի, որովհետև պետությունը, իմ կարծիքով, ամբողջ ուժով պայքարելու է, որպեսզի Արևմուտքի հետ իր կապը պահպանվի՝ Ռուսաստանի հետ մերձեցմանը զուգահեռ: Հազար ու մի աղերսով կապված է այս երկիրն Արևմուտքի հետ: Նա պիտի բալանսը, կոմպլեմենտարությունը պահպանի: Մենք այդ առաջադեմ, հայրենասեր, տեղայնացված Արևմուտքի կողմն ենք: Սակայն մենք Արևմուտք չենք՝ մենք միջազգայանացված տեղական հիմնադրամ ենք, զարգացման փոքրիկ կազմակերպություն, և Հայաստանի, հայության ու տարածաշրջանի զարգացման համար ենք աշխատում՝ աշխատանքի միջազգային չափանիշներով:

Ասեմ նաև, որ մեր ֆինանսական գործունեությունը բացարձակ թափանցիկ է, մենք տարեկան մի քանի աուդիտ ենք անցնում ամեն տարի:

Գրանտակերության վերաբերյալ, ընդհանուր առմամբ, կան հետևյալ պատասխանները. աշխարհն այսօր միահյուսված է, և միևնույն ժամանակ՝ շատ անկախ անկյուններ կան: Շատ պրիմիտիվ է կարծել, թե ով փող է տալիս՝ նա պատվիրում է երաժշտությունը: Դա այն աշխարհայացքի մոտեցումն է, որը կարծում է, որ միայն միանձնյա ղեկավարում գոյություն ունի աշխարհում՝ վերից վար: Դրա հաջորդ փուլը դավադրությունների տեսությունն է: Մայրս պատմում է խորհրդային ժամանակների մի նախարարի ու նրա օգնականի մասին: Օգնականն իր ղեկավարին շատ չէր սիրում: Ղեկավարը նրան ուղարկում էր մի բաժակ ջուր բերելու: Օգնականը գնում զուգարանում բաժակը ջուր էր լցնում, հետո մեջը թքում, լավ խառնում ու տանում տալիս նախարարին: Այսինքն նույնիսկ ամենաուղղահայաց, վերից վար համակարգում հրամանների անաղճատ կատարում չկա, եթե կա մարդու կամք: Հատկապես՝ եթե հրամաններ են տալիս ու ճնշում մարդու ազատությունը, և եթե գործընթացը թափանցիկ չէ: Մերը թափանցիկ է:

Երբ մենք դիմում ենք որևէ մրցույթի՝ մենք դրան համապատասխան ծրագիր ենք առաջարկում, միշտ՝ Հայաստանի բարօրությունից ելնելով և տարածաշրջանի հարցերը խաղաղ ու կայուն ճանապարհով լուծելու նպատակով: Մեր մանդատի շրջանակներում: Մենք առանց մրցույթի փող չենք ստանում, չունենք մշտական ֆինանսավորող: Այդ իմաստով մենք թարգմանիչ ենք. թարգմանում ենք Հայաստանի կարիքները միջազգային հանրության համար, իսկ միջազգային հանրության առաջնայնությունները՝ Հայաստանի համար օգտավետ լեզվի: Անընդհատ բանակցում ենք. բանակցում ենք միջազգային հանրության հետ՝ բացատրելու համար Հայաստանի առաջնահերթությունները՝ մեր հասկացածով, և հայաստանյան կառույցների, պետական մարմինների հետ՝ բացատրելու համար, թե ինչ օգուտ և հեռանկար կա միջազգային կառույցների և քաղաքացիական հասարակության հետ համագործակցելուց: Մենք միջնորդ ենք:

Նույն կերպ է վարվում, ի միջի այլոց, կառավարությունը. փող է ստանում միջազգային հանրությունից Հայաստանի կարիքների համար, սակայն համաձայնելով միայն այն բարեփոխումներին, որոնք, իր կարծիքով, անհրաժեշտ են ու շահեկան:

Մենք բազմազան բազա ունենք դոնորների, չկա բացարձակ գերակայություն որևէ դոնորի: Պատրաստ ենք նաև համագործակցել ռուսաստանյան կառույցների հետ, եթե պատեհ առիթ լինում է, շահերի ընդհանրություն տեսնում ենք՝ համագործակցում ենք, թեև առայժմս մերժումներ ենք ստացել հիմնականում:

Նաև ավելացնեմ հետևյալը: Ի՞նչ է նշանակում «գրանտակեր»: Նշանակում է՝ ինչ-որ մեկը փող է ստացել ինչ-որ մեկից՝ բարեգործության, անշահութաբեր աշխատանք անելու համար ու, թվում է, ոչ թե որպես վարձատրություն իր ամենօրյա աշխատանքի համար, ու այդ փողը «կերել է»: Եվ կերել է արդյոք դիմացը գործ անելով թե ուղղակի իր գրպանը դրել՝ անհայտ է այդ արտահայտությունից: Հիմա վերցնենք երկու իրադրություն: Մեկը՝ Խորհրդային Միությունը: Այնտեղ, ինչպես հիշում ենք, օֆիցիալ մասնավոր ձեռնարկատիրություն չկար, և ողջ փողը գալիս էր բյուջեից: Այսինքն մարդ աշխատում էր օֆիսում կամ գործարանում, լավ աշխատեց՝ լավ, վատ աշխատեց՝ եթե իր գործընկերներն ու ղեկավարները վրան ազդեցին՝ կազդվի, ոչ՝ էդպես էլ կաշխատի: Ու ստանում էր վերևից՝ բյուջեից կաթող փողը: Նա չէր մտածում, փողը որտեղից է գալիս: Այսօր էլ այդպիսին են պետական կառույցները: Եվ կոռուպցիայի հիմնական մասն էլի տեղի է ունենում մեր պետության փոքրիկ բյուջեի հաշվին: Հենց բյուջեից ստացվող, «կաթացող» փողն է, որ հաճախ ծախսվում է ոչ նպատակային: Այսինքն հասարակությունն ըստ իր աշխատածի աղբյուրի լինում է հետևյալ տեսակների՝ «բյուջետակեր», «շահութակեր» ու «գրանտակեր»: Իսկ բյուջեն կազմավորվում է մեր տուրքերից և, ինչպես ասացի, էլի նույն միջազգային հատկացումներից: Բիզնեսները շահութակեր են: Պետական մարմինները՝ բյուջետակեր: Իսկ կան մի շարք ասպարեզներ, որոնք կմնան չհասցեագրված, քանի որ դրանցով ո՛չ բիզնեսն է զբաղվում, ո՛չ պետությունը: Հենց այդ ասպարեզներն աշխարհի շատ տեղերում՝ զարգացած աշխարհում, գոյություն ունեն շնորհիվ գրանտերի: Դրանց մեջ մտնում են և՛ գիտական ասպարեզները, և՛ սոցիալական, և՛ արժեքային: Հենց այդ ասպարեզներն են, որ դրամաշնորհների շնորհիվ գոյություն ունեն: Հայաստանում կան դրամաշնորհային ծրագրեր և՛ բուհերում, և՛ պետական կառույցներում: Դա պարզապես ֆոնդավորման մեխանիզմ է:

Ես դժվարանում եմ ասել, արդյոք Հայաստանում տարիների ընթացքում շատ են տրվել դրամաշնորհներ «գրանտակերներին», այսինքն արդյոք լավ աշխատանքն ավելի քիչ է եղել, քան դրամաշնորհ ստանալն ու մսխելը: Այդպիսի հետազոտություն չի ավել, որովհետև շատ դժվար է անել: Մենք գիտենք առանձին դեպքեր՝ երբ արտասահմանցին ասել է, «ես ուզում եմ դրամաշնորհ տալ, մի հարմար կազմակերպություն նշեք», և պետական աշխատողները երկու օրում ՀԿ են ստեղծել՝ ներգրավելով իրենց ազգականներին, որ դրամաշնորհ ստանան առանց մրցույթի: Կամ՝ որ հատուկ ՀԿ է ստեղծվել՝ որ դրամաշնորհներ ստանա ու ծախսի՝ Հայաստանի համար անհետևանք, ծախսի ոչ նրա համար, ինչի համար ստացել է: Մենք դրանց անվանում ենք Գոնգո (անգլերեն՝ Gongo, governmental NGO): Կամ՝ իրական ՀԿ է, բայց ծրագիր լավ չի անում, դրամաշնորհը ստանում ծախսում է, հաշվետվություն տալիս, սակայն ոչ մի իրական արդյունք չի արձանագրվում:

Բայց իմ պատկերացմամբ՝ այդ դեպքերն այնուամենայնիվ շատ ավելի քիչ են, քան ՀԿ-ի կամ ցանկացած դրամաշնորհառուի լավ աշխատանքը՝ իր ստանձնած գործը լավ կատարելու համար: Այնքան լավ՝ որքան կարող է: Հենց դրա համար ենք մենք ԵՀՀ-ում աշխատում նրա վրա՝ որ է՛լ ավելի լավ աշխատեն քաղաքացիական հասարակության կազմակերպությունները: Որ տեղ չլինի ասելու, թե գրանտակեր են: Իսկ դրամաշնորհ հատկացնողներից էլ պահանջվում է արդարորեն հատկացնել, մրցույթի հիման վրա, կամ այլ հստակ հիմքերով: Եվ, իմ կարծիքով, այդ գործընթացը տեղի է ունենում, ու տարեցտարի ավելանում է թափանցիկությունը և՛ դրամաշնորհ հատկացնողների, և՛ ստացողների: Մենք էլ մեր աշխատանքով նպաստում ենք դրան:

Եվ այս գործընթացը ծավալվելու է: Աշխարհը հայտնաբերեց մի մեխանիզմ՝ որպեսզի ծածկի այն ասպարեզները, որոնք չեն ծածկվում պետական կամ բիզնեսի փողերով: Շատ գործառույթներ տրվում են ՀԿ-ներին, և նրանք դրամաշնորհների միջոցով հասցեագրում են հասարակական կարիքները: Այդ գործընթացն ավելանալու է նաև Հայաստանում: Կամաց-կամաց դրամաշնորհներ են սկսելու տալ և՛ տեղական բիզնեսները, և՛ մեր պետությունը՝ ավելի շատ, և՛ տեղական ինքնակառավարման օրգանները, և՛ անհատները՝ դրսից ու ներսից, և միջազգային դրամաշնորհներն էլ չեն պակասելու: Կարող է պակասել այս կամ այն երկրից եկող հոսքը, սակայն ոչ ամբողջ հոսքը: Ամբողջ հոսքն ավելանում է՝ որքան Հայաստանն ավելի է միջազգայնանում: Իսկ Հայաստանը շատ միջազգայնացած է և այդ ուղով է շարունակում ընթանալ:

Մի հարցազրույցում նշել եք, որ ցանկացած ազգ կարելի է դնել այնպիսի իրավիճակի մեջ, որ նրանք գազանության կդիմեն: Այն հարցին, թե հայերը նույնպե՞ս, պատասխանել եք՝ մանավանդ հայերը: Ի՞նչ նկատի ունեիք:

Խորհրդային Միության հայաստանյան դպրոցից կամ նույնիսկ արդեն մանկապարտեզից սկսած, երեխայի սոցիալականացումը սարսափելի սթրես էր, ծնվելուն հավասար սթրես էր: Մայրական որովայնի հաճելի մթնոլորտից դուրս ես գալիս ցուրտ ու վտանգավոր աշխարհ, հետո գնում ես էն աշխարհը, էն սոցիումը, որը Խորհրդային Միության ժամանակ և մինչ այսօր սարսափելի անարդարությունների վրա էր հիմնված: Առաջինը, ուր դու ընկղմվում էիր, սոցիալականալիս, կեղտոտ խոսքերն էին, միմյանց նկատմամբ կեղտոտ վերաբերմունքն էր, որը կուլտիվացվում էր մեր դպրոցների մեծագույն մասում: Տղա երեխաները սկսում էին կռվել, իսկ աղջիկները ձև էին թափում, թե ոչինչ չի կատարվում և էդպես էլ պիտի լինի, ուսուցչուհիները՝ նույնպես: Դա այսօր էլ շատ դեպքերում պահպանվում է: Անգլո-ամերիկյան գիտությունում այդպես դաժանորեն միմյանց վիրավորելը, կոտրելը կոչվում է «բուլիինգ», բանակում այդ նույնը՝ «հեյզինգ»: Հայերեն՝ խարազանում: Էդ բուլիինգի մթնոլորտը գալիս է ստալինյան ժամանակներից՝ ճամբարներում գողական միջավայրի ընկալած մթնոլորտից, ծնողներից անցնում է երեխաներին: Ես կասեի, այդ գռեհիկ բարքը հոգեբանական ցեղասպանություն է մեր սեփական ազգի նկատմամբ՝ մեր իսկ ձեռքերով արվող: Մենք պիտի դրա դեմ պայքարենք, միմյանց հարգել սովորեցնենք:

Հետսովետական հասարակություններում ի՞նչ քաղաքական և հասարակական խնդիրների են բախվում ձեր հիմնադրամի արժեքները դավանող կազմակերպությունները:

Նախ և առաջ դա այն ապաբարոյականացումն է, որ տեղի ունեցավ Խորհրդային Միության պատմության ընթացքում: Իհարկե, Հայաստանի պարագայում ցեղասպանության հետևանքներն են գումարվել դրան: Բայց ինքնացեղասպանությունը, որ տեղի ունեցավ ամբողջ ստալինյան ժամանակահատվածում՝ քաղաքացիական պատերազմը ներառյալ և դրանից հետո, իր շատ խոր հետքն է թողել: Դա ինչպե՞ս հաղթահարվեց, երբ հեռացավ ֆիզիկական սպանության վտանգը: Ստալինը մահացել էր, Խրուշչովը եկավ և ասաց՝ էլ չենք սպանելու, ոչնչացնելու: Բայց մինչ այդ հիմնադրված բարոյական մոտեցումները մնացին: Իսկ բարոյական մոտեցումը, օրինակ, «դանոս», թուղթ գրելն էր ուրիշի վրա: Եվ ի՞նչ իրադրություն ստեղծվեց լճացման տարիներին. մարդը կարող էր գողանալ՝ առանց սպանվելու սպառնալիքի: Բարոյական հիմքը, որ գալիս է քրիստոնեությունից՝ մի՛ սպանիր, մի՛ գողանա և այլն, խարխլված էր: Խարխլված էր մի քանի իմաստներով. ոչ միայն որ դա կարելի էր խախտել՝ անօրինաբար սպանելով կամ գողանալով պետությունից կամ այլ մարդուց, այլև նրանով, որ ստեղծվեց «երկիրականություն». պաշտոնական մակարդակով կամ «ընտանիքի, կլանի պաշտոնական» մակարդակով այդ պատվիրանները պահպանվում էին, բայց «իրականում», մյուսների հանդեպ, չբռնվելու շանսի դեպքում կարելի էր խախտել: Եվ անկախության տարիներին մենք դա ժառանգեցինք:

Այսպիսով, արժեքների քանդված վիճակ է, ինչն 90-ականներին չփոխարինվեց այլ արժեքներով: Դժվար է փոխարինել, եթե մարդու մեջ արժեքները քանդվել են: Ուրիշ արժեքներ կան, որոնք աշխատում են, օրինակ՝ ադապտացվելու, իրականությանը հարմարվելու արժեքը. նորանոր սերունդներ մտնում են նույն փուլ, հարմարվելով այն սոցիումին, որում գողանալ կարելի է և երբեմն նույնիսկ պատվաբեր: Հարցը ոչ միայն ֆիզիկապես կոռումպացված լինելն է, գողանալն է, այլև այդ մշակույթը, որն ասում է, որ դա և՛թույլատրելի է, և՛ այդպես անողներն են, գողություն, սպանություն կատարողները, որ դառնում են իշխանության լծակներին տիրապետող նոմենկլատուրայի անդամ: Իսկ այն ժողովուրդը, որը չի ուզում այդպես ապրել, կա՛մ թողնում գնում է (չնայած այդպես ապրողներն էլ են գնում), կա՛մ նոմենկլատուրայից փորձում անկախանալ, նրան չառնչվել, և սկսվում է մեկուսացումը, որն այսօր կա քաղաքացիական հասարակության և նոմենկլատուրայի միջև:

Եվ նորանոր սերունդներ գալիս են և ընկղմվում են այդ նույն իրադրության մեջ, հարմարվում են այդ վիճակին:

Մենք փորձեր անում ենք դա փոխելու ուղղությամբ, բայց նախ պետք է ճիշտ ախտորոշումը տալ, որ մարդիկ հասկանան, թե ինչումն է բանը: Մարդիկ պիտի վերագնահատեն և հասկանան, թե ինչու է վատ գողանալը, սպանելը:

Վերցնենք Ղարաբաղյան պատերազմը: Երբ այն սկսվեց, կար երկու իրադրություն. մի կողմից դու կարող էիր գնալ ռազմաճակատ, պայքարել, կռվել, վիրավորվել և մահանալ, բայց եթե կենդանի հետ էիր վերադառնում, դու կարող էին համալսարանից հեռացվել բացակայելու համար: Մարդը,  աշխատանքը թողնելով, գնում էր ռազմաճակատ, վերադառնում էր՝ նրան ազատում էին աշխատանքից ապօրինի բացակայելու համար: Մարդը գնում էր Ջավախք, զենք էր գնում ռուսական բազայից, բերում Ղարաբաղ, բայց դա նշանակում էր, որ Հայաստանում նա անօրեն զինավաճառությամբ էր զբաղվում: Այդ էր «երկիրականությունը»: Բարդ է եղել այդ իրադրությունը, մենք այդ տարիներից ի վեր հենց այդպես էլ պահել ենք մեզ, ստեղծվել է մի չճանաչված պետություն, որը չգիտենք, թե մեր մասն է, թե առանձին է, և մեզ դրել ենք մեկուսացման մեջ ամբողջ աշխարհի նկատմամբ ու չենք կարողանում տակից դուրս գալ: Չենք ստեղծել մասնակցային մեխանիզմները, որ քաղաքացիական հասարակությունը նոմենկլատուրայի հետ աշխատի, որպեսզի այս դժվար իրավիճակից կարողանանք դուրս գալ:

1994-ից քսան տարուց ավելի է անցել: Ես ծնվել եմ 1964 թ.: Վերցնենք 1945-1965 թթ.՝ երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտից 20 տարի անց: Վերցնենք Հայաստանը 1945 թվականին. թշվառ իրադրություն, թեև բուն պատերազմական գործողություններ չէին եղել, բայց թե՛ ստալինիզմի ազդեցությունը, թե՛ պատերազմի՝ ծանր իրավիճակ էին ստեղծել: Եվ վերցնենք 1965 թ.-ը. համեմատական ծաղկունք. Երևանում կառուցել են Սայաթ-Նովա պողոտան, Կարապի լիճը, Սունդուկյանի թատրոնը: Այլ քաղաքներում կառուցվում են ու զարգանում գործարաններ (թեև՝ բնությանը զարկող): Կինոստուդիան ծաղկում է և լավագույն իր արտադրանքն է տալիս: Տեղի է ունենում առաջին ելույթը 1965 թ., ցեղասպանության հետ կապված, շնորհիվ այն հայրենադարձների, որոնց համոզեցին գալ, հետո աքսորեցին Սիբիր, և նրանք աքսորից էլ ետ եկան, և հանրային շարժումը սկսվեց: Դնում են Եղեռնի հուշարձանը: Կերպարվեստը ծաղկում է. Սարյանը դեռ կենդանի է, Մինաս Ավետիսյանը ստեղծագործում է: Գրականությունը նույնպես զարգանում է. Մահարին վերջապես վերադարձել է և գիրք է գրում, թեև իր գիրքն այրելու են: Հրանտ Մաթևոսյանն է արդեն ստեղծագործում, Պերճ Զեյթունցյանը և այլն: Այնօր կարողացել ենք այդպես փառքով դուրս գալ իրավիճակից, իսկ հիմա, անկախ պետություն լինելով, չենք կարողանում: Եթե 40 տարվա հեռվից նայենք, ինչի՞ մասին ենք խոսելու, ովքե՞ր են այս տարիների մեր պատմական հանրային գործիչները, ու՞մ անունն ենք տալու:

Մենք փորձում ենք մեր փոքրիկ ուժերով ապապատմականացման այդ տենդենցին հակադրվել: Դրա համար մեր գործունեության կարևոր մասերից է՝ արժևորել, գնահատել, թե ինչ է կատարվում, որպեսզի հերոսներն ու անարժանները գնահատվեն, և լավ գործն ընդգծվի, գնահատվի, և որպեսզի  նոր սերունդների մեջ ձևավորվեն հասարակական գործիչներ, որոնց անունը հետո հարգանքով կնշվի:

Գ. Անձ

Դուք զբաղվում եք նաև գրական, հրապարակախոսական գործունեությամբ: Ինչպե՞ս եք համատեղում:

Դժվարությամբ: Ես դոնորների առջև և իմ անձնակազմի ու հոգաբարձուների առջև պարտավորություն ունեմ՝ օրական առնվազն ութ ժամ աշխատել հիմնադրամի համար: Իրականում դա ավելին է, քանի որ ֆոնդահայթայթումը շատ ժամանակ է խլում, իսկ դրա համար ոչ մի դոնոր փող չի տալիս: Ես սիրում եմ հիմնադրամում իմ աշխատանքը: Բայց երբեք չեմ հրաժարվել և չեմ կարող հրաժարվել ստեղծագործելու իմ կոչումից: Ստացվում է, որ պարբերաբար աշխատում եմ օրական երկու կամ երկուսուկես աշխատանքային օր: Օգտագործում եմ գրելու համար հանգստյան օրերը, արձակուրդս: Մեր օֆիսի բոլոր առաջնորդ աշխատակիցներն ունեն նաև այլ հետաքրքրություններ ու զբաղմունքներ: Դա այսօրվա կյանքում բնական է: Այդ արտաքին զբաղմունքներն օգնում են, որ մարդ հիմնադրամում աշխատելիս լինի ստեղծագործ, սիրի իր գործն առաջ մղել, իմանա, ուր է գնում: Ես պարբերաբար մտածում եմ՝ միայն մեկ գործով զբաղվել, օրինակ՝ միայն գրելով: Սակայն հասկանում եմ, որ Հայաստանի ու տարածաշրջանի զարգացմանը եթե այդպես ուղղակիորեն չառնչվեի՝ կյանքն ու աշխարհը, իրականությունն այդպես լավ ճանաչելու առիթներ չէի ունենա: Այնպես որ իմ երկու կամ ավելի գործերն իրար փոխլրացնում են և, հուսով եմ, հարստացնում: Գրելը միայնակ գործ է, հիմնադրամը՝ կոլեկտիվ: Ես շատ հպարտ եմ իմ կոլեկտիվով, գործընկերներով և իմ սոցիալական խավով, որն առաջներում կոչվում էր ինտելիգենցիա, իսկ այժմ՝ քաղաքացիական հասարակություն: Նրանք ինձ նաև նյութ են տալիս հասկանալու համար, թե ինչ գրել ու ինչ չգրել: Ես միայնակ չեմ:

Ի՞նչ կցանկանայիք, որ փոխվեր:

Կուզեի, որ իմ գործընկերներն ավելի քիչ ուզենային մեկնել այլ երկրներ: Թեև հասկանում եմ, որ այսօրվա աշխարհում միայն մեկ երկրում ապրելը նման է, ինչպես Ստրուգացկիները կասեին՝ քո մահճակալում ապրելուն. մահճակալում հո չես ապրում, նրա մեջ գիշերում ես, իսկ ապրում ես ողջ աշխարհում: Բայց շատերն են ուզում գնալ, և ընդմիշտ: Դա տխրեցնում է, թեև ինքս խոսելու տեղ չունեմ, քանի որ կյանքիս գրեթե կեսն այլ երկրներում եմ անցկացրել և նրանցից մեկը՝ Բրիտանիան, դարձել է իմ երկրորդ երկիրը, իսկ իրականում ողջ Եվրոպան, եթե ոչ Արևմուտքը, ու նաև Ռուսաստանը:

Կուզեի նաև, որ մեր ժողովուրդն ավելի լավ հասկանար, թե ինչ է քաղաքացիական հասարակությունը. ես այստեղ ամերիկյան ժամանակակից ձևակերպումն եմ օգտագործում: Քաղաքացիական հասարակության դեր ես կատարում այն գործերում, երբ չես ձգտում քաղաքական ու պետական իշխանության, չես ձգտում բիզնեսի միջոցով փող կուտակելուն, չես զբաղված քո մերձավորներին՝ ազգականներին, կլանին օգնելով, այլ անում ես հանրային բարօրության, հանրային շահի համար գործ: Մարդիկ չեն հասկանում, թե դա ի՛նչ է, ո՛րն է դրա «արյունը», եթե իշխանությունը չէ, փողը չէ ու մերձավորիդ լավություն անելը չէ: «Հեռավորիդ» լավությունն անելն է: Դա շատ տարօրինակ ու անհամոզիչ է հնչում: Բայց այդպես է: Այդպիսին կարող է լինել և՛ պետական-քաղաքական գործիչը, և՛ բիզնեսմենը, և՛ իր ընտանիքին լավ նայողը: Քաղաքացիական հասարակությունը ոչ թե օբյեկտ է, այլ գործողության ու մոտիվացիայի մի տեսակ, մի վիճակ:

Դրա համար ուզում եմ, որ նրան՝ այդ վիճակին, օգնեն և՛ պետության ու կառավարության աշխատակիցները, և՛ բիզնեսները, և՛ իրենց ընտանիքին ու կլանին լավ նայողները: Մասնակցեն այդ վիճակին: Դա եմ ցանկանում մեր երկրին՝ իր բարօրությունն ավելացնելու համար:

Հարցազրույցը վարեցին Արմեն Գրիգորյանը, Անուշիկ Ավետյանը

Նոյեմբեր-դեկտեմբեր 2015